نگاهی به مننژیت، علل، نشانه ها و درمان
تعجبی ندارد اگر چیزی درباره مننژیت نشنیدهاید. از آن بیماریهایی نیست که در اطرافمان دیده باشیم. از آنهایی که بیشتر انتظار داریم در کشورهای آفریقایی از آن بشنویم تا در کشورهای متمدن. یا از آن بیماریهای باستانی که گویی مستقیما از سیاهچالهای قرون وسطا در زمان سفر کرده و به زمان ما رسیده است. میگویند بوعلی سینا با آن آشنا بوده است. در آن زمان مننژیت کموبیش مترادف با مرگ بود.
مننژیت چیست؟
مننژیت (Meningitis) التهاب پردههایی است که مغز و طناب نخاعی را میپوشانند. این بیماری معمولا در اثر عفونت ویروسی یا باکتریایی ایجاد میشود. دانستن آنکه مننژیت ناشی از ویروس است یا باکتری اهمیت دارد زیرا شدت بیماری و نحوه درمان بسته به علت آن متفاوت است. مننژیت ویروسی معمولا خفیفتر است و بدون هیچ درمان خاصی برطرف میشود. اما مننژیت باکتریایی ممکن است بسیار شدید باشد و به آسیب مغزی، از دست دادن شنوایی یا اختلالات یادگیری بینجامد. در مننژیت باکتریایی نیز مهم است بدانیم کدام نوع باکتری موجب آن شده زیرا آنتیبیوتیکها میتوانند جلوی انتشار بعضی انواع و آلوده شدن افراد دیگر را بگیرند. تا پیش از دهه ۱۹۹۰ Haemophilus influenzae نوع b علت اصلی مننژیت باکتریایی بود. این همان باکتری است که اکنون تمام کودکان در فرایند معمول ایمنسازی علیه آن واکسینه میشوند. این واکسن سبب کاهش تعداد موارد ابتلا به مننژیت شده است. امروزه مهمترین عوامل ایجاد مننژیت باکتریایی Streptococcus pneumoniae و Neisseria meningitidis هستند.
تعجبی ندارد اگر چیزی درباره مننژیت نشنیدهاید. از آن بیماریهایی نیست که در اطرافمان دیده باشیم. از آنهایی که بیشتر انتظار داریم در کشورهای آفریقایی از آن بشنویم تا در کشورهای متمدن. یا از آن بیماریهای باستانی که گویی مستقیما از سیاهچالهای قرون وسطا در زمان سفر کرده و به زمان ما رسیده است. میگویند بوعلی سینا با آن آشنا بوده است. در آن زمان مننژیت کموبیش مترادف با مرگ بود.
مننژیت چیست؟
مننژیت (Meningitis) التهاب پردههایی است که مغز و طناب نخاعی را میپوشانند. این بیماری معمولا در اثر عفونت ویروسی یا باکتریایی ایجاد میشود. دانستن آنکه مننژیت ناشی از ویروس است یا باکتری اهمیت دارد زیرا شدت بیماری و نحوه درمان بسته به علت آن متفاوت است. مننژیت ویروسی معمولا خفیفتر است و بدون هیچ درمان خاصی برطرف میشود. اما مننژیت باکتریایی ممکن است بسیار شدید باشد و به آسیب مغزی، از دست دادن شنوایی یا اختلالات یادگیری بینجامد. در مننژیت باکتریایی نیز مهم است بدانیم کدام نوع باکتری موجب آن شده زیرا آنتیبیوتیکها میتوانند جلوی انتشار بعضی انواع و آلوده شدن افراد دیگر را بگیرند. تا پیش از دهه ۱۹۹۰ Haemophilus influenzae نوع b علت اصلی مننژیت باکتریایی بود. این همان باکتری است که اکنون تمام کودکان در فرایند معمول ایمنسازی علیه آن واکسینه میشوند. این واکسن سبب کاهش تعداد موارد ابتلا به مننژیت شده است. امروزه مهمترین عوامل ایجاد مننژیت باکتریایی Streptococcus pneumoniae و Neisseria meningitidis هستند.
نشانهها و علائم بالینی مننژیت چیست؟
تب بالا، سردرد و خشکی گردن نشانههای رایج مننژیت در تمام افراد بالای دو سال است. این نشانهها ممکن است ظرف چند ساعت بروز کنند یا ممکن است یک تا دو روز طول بکشد تا ظاهر شوند. نشانههای دیگر عبارتاند از تهوع، استفراغ، ناراحتی از نگاه کردن به نورهای روشن، سرگیجه و بیخوابی. در نوزادان و بچههای کوچک، ممکن است خبری از نشانههای کلاسیک نباشد یا تشخیص آنها دشوار باشد. نوزادانی که مننژیت دارند ممکن است غیرفعال شوند، بالا بیاورند، زودرنج شوند یا خوب غذا نخورند. با پیشرفت بیماری، بیمار در هر سنی ممکن است دچار حمله شود.
مننژیت باکتریایی چگونه تشخیص داده میشود؟
تشخیص زودهنگام و درمان از اهمیت بسیاری برخوردارند. به محض ظاهر شدن نشانهها بیمار باید با پزشک تماس بگیرد. تشخیص معمولا با کشت باکتریها از یک نمونه مایع نخاعی انجام میشود. مایع نخاعی با فرو کردن سرنگ در پایین کمر بیمار برداشته میشود. شناسایی نوع باکتریهای مسبب بیماری برای انتخاب آنتیبیوتیک مناسب مهم است.
آیا مننژیت باکتریایی را میتوان درمان کرد؟
مننژیت باکتریایی را میتوان با تعداد آنتیبیوتیک موثر درمان کرد. اما نکته مهم آن است که درمان باید زود و قبل از پیشرفت بیماری آغاز شود. درمان با آنتیبیوتیک مناسب در رایجترین انواع مننژیت باکتریایی میتواند خطر مرگ را به کمتر از ۱۵ درصد کاهش دهد، هرچند احتمال مرگ در افراد سالخورده بیشتر است.
آیا مننژیت باکتریایی مسری است؟
بله، بعضی انواع مننژیت باکتریایی مسری هستند. این باکتریها عمدتا از طریق تبادل ترشحات تنفسی و گلو از شخصی به شخص دیگر انتقال مییابند. این میتواند از طریق سرفه، عطسه و بوسه اتفاق بیفتد. خوشبختانه هیچ کدام از باکتریهایی که باعث مننژیت میشوند، به اندازه عوامل سرماخوردگی و آنفلوآنزا مسری نیستند. از این گذشته، این باکتریها با تماسهای سطحی یا صرفا با تنفس در هوایی که بیمار مبتلا به مننژیت در آن بوده منتقل نمیشوند.
آیا برای مننژیت باکتریایی واکسن وجود دارد؟
بله برای H.influenzae (مننژیت نوع b)، بعضی گروههای سرمی N.meningitidis و بسیاری از انواع S.pneumoniae (مننژیت سینهپهلویی) واکسن وجود دارد. این واکسنها بیخطر و فوقالعاده موثر هستند. واکسیناسیون تمام افراد ۱۱ تا ۱۸ سال با یک دوز واکسن دوگانه مننژوکوکی توصیه میشود. واکسن یادآوری مننژیت در ۱۱ تا ۱۲ سالگی زده میشود. دانشجویان سال اولی که در خوابگاه زندگی میکنند با خطر زیاد ابتلا به مننژیت روبهرو هستند و در صورتی که قبلا واکسینه نشده باشند حتما باید این کار را انجام دهند. اما از آنجا که واکسن مننژیت بیخطر است و ایمنی ایجاد میکند، تمام کسانی که بخواهند خطر ابتلا به این بیماری را کاهش دهند میتوانند از آن استفاده کنند. برای افراد بالای ۵۵ سال واکسن مننژوکوکی پلیساکارید توصیه میشود. نوعی واکسن به نام مخلوط پنوموکوکی یا PCV7 وجود دارد که مانع ابتلای نوزادان به عفونت پنوموکوکی میشود و معمولا برای تمام بچههای زیر دو سال توصیه میشود.
مننژیت ویروسی چیست؟
مننژیت التهاب پردههای مننژ (meninge) است که مغز و طناب نخاعی را میپوشانند. عفونتهای ویروسی شایعترین علت مننژیت هستند و از این نظر عفونتهای باکتریایی در رتبه دوم قرار دارند. سایر علتهای مننژیت به مراتب نادرتر هستند عبارتاند از قارچها، انگلها و علتهای غیرعفونی ازجمله برخی داروها. مننژیت ناشی از عفونت ویروسی گاهی مننژیت پاک نامیده میشود.
آیا مننژیت ویروسی بیماری خطرناکی است؟
مننژیت ویروسی یک بیماری جدی است اما در افرادی که سیستم ایمنی سالمی برخوردار باشند به ندرت منجر به مرگ میشود. معمولا نشانههای آن ۷ تا ۱۰ روز طول میکشد و پس از آن بیمار کاملا بهبود مییابد. از سوی دیگر مننژیت باکتریایی میتواند فوقالعاده خطرناک باشد و چنانچه فورا درمان نشود به معلولیت یا مرگ بینجامد. در اغلب موارد نشانههای مننژیت ویروسی و باکتریایی مانند هم هستند و به همین دلیل چنانچه فکر میکنید خودتان یا فرزندتان مننژیت دارد در اولین فرصت به پزشک مراجعه کنید.
علت مننژیت ویروسی چیست؟
عفونتهای ویروسی مختلفی میتوانند موجب مننژیت شوند. اما بیشتر موارد بهویژه در تابستان و پاییز ناشی از آنتروویروسها، کاکساکیویروسها و اکوویروسها هستند. بیشتر افرادی که به این ویروسها آلوده میشوند یا هیچ نشانهای بروز نمیدهند یا فقط سرما میخورند، کهیر میزنند، دهانشان آفت میزند و خیلی خفیف تب میکنند. این عفونت ویروسی تنها در افراد معدودی منجر به مننژیت میشود. سایر عفونتهای ویروسی که ممکن است به مننژیت منتهی شوند عبارتاند از اوریون، ویروسهای هرپس (مانند ویروسهایی که موجب تبخال، آبله مرغان و زونا میشوند)، سرخک و آنفلوآنزا. آربوویروسها که پشهها و حشرات دیگر آنها را منتقل میکنند نیز میتوانند موجب عفونتهایی شوند که سرانجام به مننژیت ویروسی تبدیل شوند. ویروس کوریومننژیت لنفوسیتی که موشها و جوندگان دیگر آن را منتقل میکنند نیز به ندرت موجب مننژیت ویروسی میشود.
نشانههای مننژیت ویروسی چیست؟
نشانهها ممکن است به سرعت ظاهر شوند یا پس از چند روز و معمولا به دنبال یک سرماخوردگی یا آبریزش بینی، اسهال، استفراغ یا نشانههای دیگر عفونت ظاهر شوند. نشانههای این بیماری در بزرگسالان ممکن است با نشانههای آن در کودکان تفاوت داشته باشد: نشانههای آن در کودکان عبارتاند از تب، کجخلقی، بیاشتهایی و دشواری در بیدار شدن از خواب. اما نشانههای شایع در بچههای بزرگتر و بزرگسالان عبارت است از تب بالا، سردرد شدید، خشکی گردن، حساسیت به نور روشن، خوابآلودگی یا مشکل در بیدار شدن، تهوع و استفراغ و بیاشتهایی.
مننژیت ویروسی چگونه تشخیص داده میشود؟
مننژیت ویروسی معمولا با تستهای آزمایشگاهی مایع نخاعی بیمار تشخیص داده میشود. این تست میتواند مشخص کند که بیمار آلوده به ویروس است یا باکتری. علت دقیق مننژیت ویروسی را گاهی با آزمونهایی که نشان میدهند چه ویروسی بیمار را آلوده کرده میتوان یافت؛ اما شناسایی دقیق ویروس مسبب مننژیت ممکن است دشوار باشد. از آنجا که نشانههای مننژیت ویروسی شبیه نشانههای مننژیت باکتریایی است که معمولا شدیدتر است و میتواند کشنده باشد، لازم است کسانی که مشکوک به داشتن مننژیت هستند مورد مراقبت پزشکی قرار گیرند و مایع نخاعیشان آزمایش شود. در موارد شدیدتر یا در افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند ممکن است بستری شدن در بیمارستان لازم باشد.
مننژیت ویروسی چگونه درمان میشود؟
هیچ درمان خاصی برای مننژیت ویروسی وجود ندارد. بیشتر بیماران ظرف دو هفته بهخودیخود بهبود کامل مییابند. استفاده از آنتیبیوتیکها در عفونتهای ویروسی کمکی نمیکند بنابراین در درمان مننژیت ویروسی سودمند نیستند. پزشک در این موارد اغلب توصیه میکند بیمار در خانه استراحت کند، مایعات زیاد مصرف کند و داروهایی برای کاهش تب و سردرد تجویز میکند.
ویروس چگونه انتشار مییابد؟
ویروسهای مختلفی که موجب مننژیت ویروسی میشوند به شیوههای گوناگونی انتشار مییابند. آنتروویروسها که شایعترین علت مننژیت ویروسی هستند، در اغلب موارد از طریق تماس مستقیم با مدفوع فرد آلوده منتقل میشوند. ویروس از این طریق عمدتا در میان بچههای کوچکی انتشار مییابد که هنوز نمیتوانند خودشان را خوب تمیز کنند. علاوه بر این میتواند از همین طریق به افراد بزرگسالی منتقل شود که کهنه یک بچه مبتلا را عوض میکنند. آنتروویروسها و ویروسهای دیگر (مانند ویروس اوریون، آبله مرغان و زونا) از طریق تماس مستقیم یا غیرمستقیم با ترشحات تنفسی (بزاق، خلط سینه یا مخاط بینی) یک فرد آلوده نیز منتقل شود. این معمولا از طریق روبوسی یا دست دادن با یک فرد مبتلا یا با دست زدن به چیزی که در تماس با او بوده و سپس مالیدن دست به بینی یا دهان اتفاق میافتد. از این گذشته این ویروسها میتوانند تا چند روز روی سطوح بمانند و میتوانند از اشیا نیز به انسان منتقل شوند. هنگامی که فرد آلوده سرفه یا عطسه میکند و قطرههایی حاوی ویروس را در هوایی منتشر میکند که ما از آن تنفس میکنیم، ویروسها میتوانند به طور مستقیم نیز منتقل شوند.
از زمانی که یک نفر آلوده میشود تا زمانی که نشانههای بیماری در او ظاهر میشود (دوره نهفتگی) در مورد آنتروویروسها معمولا بین ۳ تا ۷ روز طول میکشد. یک فرد آلوده از وقتی نشانههای بیماری در او دیده میشود تا برطرف شدن نشانهها میتواند بیماری را سرایت دهد. بچههای کوچک و افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند ممکن است حتا پس از برطرف شدن نشانهها نیز باز ویروس را سرایت دهند.
آیا با نزدیک شدن به بیمار ممکن است آلوده به مننژیت ویروسی شد؟
اگر در اطراف کسی باشید که مننژیت ویروسی دارد، شما هم ممکن است در خطر آلوده شدن به ویروسی باشید که او را بیمار کرده است. اما احتمال آنکه عوارض بیماری در شما به حدی برسد که مبتلا به مننژیت شوید، بسیار ضعیف است.
چگونه میتوان احتمال ابتلا به ویروسهای مسبب مننژیت ویروسی را کاهش داد؟
مننژیت ویروسی عموما ناشی از آلودگی به آنتروویروسهاست. اما علتهای دیگری مانند سرخک، اوریون و آبله مرغان هم وجود دارد. مننژیت ویروسی ممکن است ناشی از ویروسهایی که پشهها و حشرات گزنده دیگر منتقل میکنند هم باشد. اقدامات خاص برای پیشگیری یا کاهش خطر ابتلا به مننژیت ویروسی بستگی به علت آن دارد:
۱٫ رعایت اصول بهداشتی میتواند انتشار ویروسهایی همچون آنتروویروسها، ویروسهای هرپس و ویروسهای سرخک و اوریون را کاهش دهد. پیشگیری از انتشار ویروس کار دشواری است، بهویژه از آنجا که بعضی افراد آلوده به یک ویروس (مثلا یک آنتروویروس) بیمار نمیشوند. این در حالی است که چنین افرادی هنوز میتوانند ویروس را به دیگران منتقل کنند. از این رو مهم است که اصول بهداشتی در همه حال رعایت شود تا به کاهش احتمال ابتلا به یک ویروس یا انتقال آن به فردی دیگر کمک کند:
– دستهایتان را خوب و مرتب بشویید. این کار بهویژه پس از عوض کردن کهنه بچه، بعد از توالت، سرفه کردن یا فین کردن در دستمال مهم است.
– پاک کردن سطوح آلوده مانند دستههای مبل، دستگیره درها یا کنترل از راه دور تلویزیون، با آب و صابون و سپس ضدعفونی کردن آنها با محلول رقیق سفیدکننده کلردار نیز میتواند انتشار ویروسها را کاهش دهد. این محلول را میتوان با مخلوط کردن یک چهارم فنجان سفیدکننده با ۱۶ فنجان آب تهیه کرد.
– هنگام سرفه جلوی دهانتان را بگیرید. ویروسهای مسبب مننژیت میتوانند با تماس مستقیم و غیرمستقیم با ترشحات تنفسی منتقل شوند، بنابراین گرفتن جلوی دهان به هنگام سرفه با دستمال بسیار مهم است. اگر دستمال ندارید بازویتان را جلوی دهانتان بگیرید. پس از استفاده از دستمال آن را دور بریزید و دستهایتان را بشویید.
– از روبوسی یا استفاده از لیوان مشترک، ظروف غذاخوری، ماتیک یا لوازم مشابه با افراد بیمار یا با دیگران هنگامی که خودتان بیمار هستید خودداری کنید.
۲٫ واکسینه شدن ازجمله اجرای برنامه واکسیناسیون دوران کودکی میتوان از کودکان در برابر بعضی بیماریهایی که ممکن است منجر به مننژیت ویروسی شوند، محافظت کند. این شامل واکسنهای سرخک و اوریون و آبله مرغان است.
۳٫ جلوگیری از نیش پشه و سایر حشرات گزنده که حامل بیماریهای قابل انتقال به انسان هستند نیز میتواند به کاستن خطر ابتلا به مننژیت ویروسی کمک کند.
۴٫ اگر در خانه یا اطراف خانهتان موش دارید، اقدامات احتیاطی لازم برای پاکسازی و کنترل کوریومننژیت لنفوسیتی را رعایت کنید.
همهگیرشناسی مننژیت
ظاهرا همهگیرشناسی مننژیت پدیدهای نسبتا جدید است. نخستین شیوع گسترده مننژیت که در تاریخ ثبت شده مربوط به ژنو در سال ۱۸۰۵ است. به مدت کوتاهی پس از آن چندین همهگیری دیگر در اروپا و ایالات متحده توصیف شد و نخستین گزارش از همهگیری مننژیت در آفریقا مربوط به سال ۱۸۴۰ است. همهگیری این بیماری در آفریقا در قرن بیستم به مراتب رایجتر و با نیجریه و غنا در سالهای ۱۹۰۵ تا ۱۹۰۸ آغاز شد. اگرچه مننژیت از آن بیماریهایی است که حتما باید گزارش شود، آمار دقیقی از وقوع آن در دست نیست.
میزان ابتلای مردم به مننژیت باکتریایی در کشورهای غربی ۳ نفر از هر ۱۰۰ هزار نفر در سال است. بررسیها نشان دادهاند که مننژیتهای ویروسی با نرخ ۹/۱۰ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر به مراتب شایعترند و اغلب در تابستان دیده میشوند. در آفریقای زیر صحرا همهگیریهای گسترده مننژیت باکتریایی در فصل خشک اتفاق میافتد و از همین رو به آن «کمربند مننژیت» میگویند. در این مناطق که از خدمات پزشکی مناسبی برخوردار نیست، نرخ سالانه ابتلا به مننژیت ۵۰۰ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر اعلام شده است. جدیدترین همهگیری که نیجریه، نیجر، مالی و بورکینافاسو را فراگرفته از ژانویه ۲۰۰۹ آغاز شده است. مننژیتهای باکتریایی در مناطقی به شکل همهگیری درمیآیند که افراد زیادی برای نخستین بار یکجا جمع شوند مانند سربازخانههای ارتش هنگام بسیج قوا، خوابگاههای دانشجویی و زیارت سالانه حج.