مسیردشوار خانواده‌های تک‌فرزند

تک فرزندی یکی از دستاوردهای دنیای صنعتی امروز است که اکثر روانشناسان و کارشناسان حوزه علوم اجتماعی این پدیده را به عنوان یکی از بحران‌های غیرقابل اغماض برای جوامع به‌ویژه کشورهای در حال توسعه معرفی کرده‌اند.
پیامد دنیای مدرن امروز، نه تنها تهدیدی برای جوامع انسانی به‌شمار می‌آید، بلکه برای بسیاری از خانواده‌ها که به علت شرایط اقتصادی و فرهنگی تمایلی به داشتن فرزندان بیشتری ندارند، به دغدغه تبدیل شده است و خانواده‌های تک فرزند، نگران این مسئله هستند که تنهایی فرزندشان، مانعی برای اعمال بهترین الگوها و روش‌های تربیتی محسوب ‌شود.
روانشناسان معتقدند، اگرچه تجربه داشتن یک فرزند، امکان ارتباط بیشتر و کامل‌تر را میان والدین و فرزند برقرار کرده و صرف هزینه‌های کمتری را نیز به دنبال خواهد داشت، اما والدین کودکان تک فرزند، بایستی روش‌های متفاوت‌تری را در مقایسه با دیگر والدین اجرا کرده تا از پیامدهای احتمالی آن مانند متوقع شدن بیش از حد فرزند، احساس تنهایی یا منزوی شدن کودک پیشگیری شود.

تک فرزندی یکی از دستاوردهای دنیای صنعتی امروز است که اکثر روانشناسان و کارشناسان حوزه علوم اجتماعی این پدیده را به عنوان یکی از بحران‌های غیرقابل اغماض برای جوامع به‌ویژه کشورهای در حال توسعه معرفی کرده‌اند.

پیامد دنیای مدرن امروز، نه تنها تهدیدی برای جوامع انسانی به‌شمار می‌آید، بلکه برای بسیاری از خانواده‌ها که به علت شرایط اقتصادی و فرهنگی تمایلی به داشتن فرزندان بیشتری ندارند، به دغدغه تبدیل شده است و خانواده‌های تک فرزند، نگران این مسئله هستند که تنهایی فرزندشان، مانعی برای اعمال بهترین الگوها و روش‌های تربیتی محسوب ‌شود.
روانشناسان معتقدند، اگرچه تجربه داشتن یک فرزند، امکان ارتباط بیشتر و کامل‌تر را میان والدین و فرزند برقرار کرده و صرف هزینه‌های کمتری را نیز به دنبال خواهد داشت، اما والدین کودکان تک فرزند، بایستی روش‌های متفاوت‌تری را در مقایسه با دیگر والدین اجرا کرده تا از پیامدهای احتمالی آن مانند متوقع شدن بیش از حد فرزند، احساس تنهایی یا منزوی شدن کودک پیشگیری شود.

پدیده‌ای در حال گسترش
دکتر غزال زاهد، فوق‌تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان در خصوص گسترش این پدیده در جامعه مدرن امروز و پیامدهای آن می‌گوید: تک‌فرزندی که رواج آن از چند دهه اخیر در کشورهای پیشرفته آغاز و در حال حاضر در کشورهای در حال توسعه به سرعت در حال گسترش است، در صورت بی‌توجهی به شیوه‌های صحیح تربیتی و برنامه‌ریزی‌های غلط، تبعات و پیامدهای غیرقابل جبرانی را در برخواهد داشت.
این روانپزشک اضافه می‌کند، خانواده‌هایی که از نظر اقتصادی و شرایط فرهنگی – خانوادگی آمادگی فرزندپروری در شرایط مطلوب را دارند، بهتر است به جای داشتن یک فرزند، حضور فرزند دیگری را نیز تجربه کنند. حضور دو فرزند در خانواده این مزایا را دارد که باتوجه به اینکه میزان امکانات و توجه والدین تنها معطوف یک فرزند نمی‌شود، کودکان فرصت یادگیری مهارت و توانایی‌های مختلف زندگی را پیدا می‌کنند.
این در حالی است که در شرایط تک‌فرزندی، این کودکان به علت شرایط ویژه‌ای که دارند، در کسب برخی مهارت‌های زندگی ضعف دارند. برای نمونه برخی از آنها هیچ‌گاه نمی‌آموزند که چگونه با ناکامی‌ها و شکست‌ها مبارزه کنند و تصور می‌کنند تمام منابع و امکانات اقتصادی چه در خانواده و چه در اجتماع به او تعلق دارد و این وظیفه والدین است که به او بیاموزند که همیشه اوضاع طبق میل و خواسته آنها پیش نمی‌رود و باید آماده مقابله و کنار آمدن با محدودیت‌ها باشند.
دکتر متین ثابتی، روانپزشک کودک در خصوص تبعات تک‌فرزندی می‌گوید: اکثر کودکان تک‌فرزند، تنهایی را تجربه کرده و برای فرار از این گوشه‌گیری، مجبور به تعامل با دنیای بزرگ‌ترها می‌شوند. از طرف دیگر، تمام توجه والدین و اطرافیان به سوی این گروه از کودکان جلب شده و این مسئله باعث وابستگی بیش از حد کودک به پدر و مادر می‌شود. تا جایی که از دست دادن یکی از والدین یا هر دوی آنها به عنوان دغدغه‌ای بزرگ تا پایان عمر، همراه همیشگی آنها است.

کودکان تمامیت‌خواه
از دیدگاه جامعه‌شناختی، شیوع تک‌فرزندی برای جوامع خطر محسوب می‌شود و تأثیری که این پدیده بر نظام خانواده می‌گذارد به‌طور مستقیم بر نظام اجتماعی نیز تأثیرگذار خواهد بود.
دکتر غلامرضا علیزاده، جامعه‌شناس در خصوص تأثیر منفی این پدیده در خانواده می‌گوید: در برخی از خانواده‌های تک‌فرزند، کودکان بسیار متوقع و در عین حال تمامیت‌خواه تربیت می‌شوند و از آنجایی که تمام توجهات معطوف کودکان تک‌فرزند می‌شود، آنها خود را محور تمام خانواده دانسته و تصور می‌کنند آنچه را که می‌خواهند باید در سریع‌ترین زمان ممکن به‌دست بیاورند.
این جامعه‌شناس اضافه می‌کند، در چنین شرایطی در صورتی که کودک تنها بوده و در محیط همسالان مانند مهدکودک قرار نگیرد، کنش متقابل با دیگران را نیاموخته و از آنجایی که با افراد بزرگسال در ارتباط است، بخشی از مرحله رشد که در صورت تعامل با گروه همسالان شکل گرفته و تکامل پیدا می‌کند، محقق نمی‌شود.
دکتر علیزاده تصریح می‌کند، این در حالی است که در خانواده‌هایی که حداقل دو فرزند دارد، حس مالکیت کمتر وجود داشته و به‌واسطه تمرینات اجتماعی شدن، فرآیند رشد در کودکان افزایش پیدا می‌کند و اگر چنین فضاهایی برای کودکان تک‌فرزند محقق نشود، مراحل رشد اجتماعی در کودک شکل نگرفته و این کودکان نسبت به نوع تعاملات بیگانه می‌شوند که در آینده و در ارتباطات اجتماعی و کلامی تأثیر منفی خواهد گذاشت.
دکتر غزال زاهد در خصوص ویژگی‌های شخصیتی تک‌فرزندها می‌گوید: دسته‌ای از کودکان تک‌فرزند، دارای شخصیتی شکننده، آسیب‌پذیر، متوقع و تحریک‌پذیر در مقایسه با سایر کودکان بوده و در کسب مهارت‌هایی که با جامعه و فرهنگ‌های بیرون از محیط خانواده در ارتباط است ضعف دارند. دکتر غلامرضا علیزاده، جامعه‌شناس نیز در این خصوص می‌گوید، گروهی کودکان تک‌فرزند در برخورد با جامعه بیرونی انتظار دارند که افراد در خارج از نظام خانوادگی همانگونه با آنها رفتار کنند که در خانواده با آنها رفتار می‌شود، از این‌رو والدین باید شیوه‌های تربیتی و رفتاری مناسبی را اعمال کنند.

تهدیدی برای مهم‌ترین سرمایه
دکتر غلامرضا علیزاده، جامعه‌شناس در خصوص عوامل شکل‌گیری تک‌فرزندی در جوامع مختلف می‌گوید: بخشی از علل ترویج پدیده تک فرزندی، تحت‌تأثیر الگوبرداری‌هایی است که پاره‌ای از خانواده‌ها بخصوص قشر متوسط و بالاتر از الگوهای جوامع دیگر دارند. از طرف دیگر در بیشتر جوامع صنعتی رشد تک فرزندی به دلیل مشغله‌های بیرونی و شغلی افراد جامعه بوده و در پاره‌ای از الگوهای اجتماعی به دلیل اینکه هر دو والد شاغل بوده و زمان کمی برای نگهداری از کودک دارند به سمت تک‌فرزندی می‌روند.
این جامعه‌شناس اضافه می‌کند: از سوی دیگر ازدواج دیرهنگام و افزایش سن ازدواج در جوامع پیشرفته و در حال توسعه از دیگر عوامل تک‌فرزند شدن خانواده‌ها است که این مسئله در صورتی که اینگونه پیش رود، جوامع در هزاره سوم با مشکل جدی در تجدید نسل روبه‌رو خواهند شد.
با این حال باید توجه داشت، علاوه بر مشکل تجدید نسل در قرون آینده، نیروی انسانی، سرمایه‌ای مهم برای جوامع محسوب شده و در صورتی که به روند رشد کیفی جمعیت توجه شده و از توانایی‌های نیروی انسانی برای کشور استفاده شود، پیشرفت جوامع تضمین خواهد شد و در صورتی که مدیریتی دقیق اعمال نشود، فرصت‌ها به تهدید تبدیل خواهد شد. از سویی دیگر در جوامعی مانند چین که تک‌فرزندی به امری ناگزیر تبدیل شده، مسئله جنسیت مطرح می‌شود و برنامه‌ریز