مروری بر خاطرات سریال امام علی (ع)

سال ۱۳۷۰ است. علی لاریجانی رئیس فعلی مجلس شورای اسلامی، ریاست صدا و سیما را برعهده دارد. داود میرباقری فیلمنامه سریالی با عنوان «خاری در گلو» را براساس زندگی حضرت علی ابن‌ابوطالب (ع) به صدا و سیما ارائه داده است. احتمال می‌رود برخی سلیقه‌ها و اختلاف‌نظرها بر سر سناریو، تلویزیون را از تولید یکی از ماندگارترین آثارش محروم کند.
به گزارش جهان، از میرباقری خواسته می‌شود فیلمنامه‌اش را بازنویسی کند و این روند و اعمال اصلاحیه‌ها تا چند بار تکرار می‌شود. به نظر می‌رسد این موانع برطرف شدنی نیستند، اما مگر می‌شود نیت و همت خالص برای ساخت چنین سریالی بیهوده بماند.
سرانجام با تأیید و عنایت مسئولان وقت تلویزیون، نخستین سریال مهم تاریخی مذهبی صدا و سیما در چنین ابعادی کلید می‌خورد. «خاری در گلو» ـ که اشاره به خطبه «شقشقیه» علی (ع) در نهج‌البلاغه دارد ـ در سال ۱۳۷۳ با حضور ۱۵۰ بازیگر اصلی و بیش از ۵ هزار هنرور از نیروهای ارتش مقابل دوربین می‌رود.

سال ۱۳۷۰ است. علی لاریجانی رئیس فعلی مجلس شورای اسلامی، ریاست صدا و سیما را برعهده دارد. داود میرباقری فیلمنامه سریالی با عنوان «خاری در گلو» را براساس زندگی حضرت علی ابن‌ابوطالب (ع) به صدا و سیما ارائه داده است. احتمال می‌رود برخی سلیقه‌ها و اختلاف‌نظرها بر سر سناریو، تلویزیون را از تولید یکی از ماندگارترین آثارش محروم کند.

به گزارش جهان، از میرباقری خواسته می‌شود فیلمنامه‌اش را بازنویسی کند و این روند و اعمال اصلاحیه‌ها تا چند بار تکرار می‌شود. به نظر می‌رسد این موانع برطرف شدنی نیستند، اما مگر می‌شود نیت و همت خالص برای ساخت چنین سریالی بیهوده بماند.

سرانجام با تأیید و عنایت مسئولان وقت تلویزیون، نخستین سریال مهم تاریخی مذهبی صدا و سیما در چنین ابعادی کلید می‌خورد. «خاری در گلو» ـ که اشاره به خطبه «شقشقیه» علی (ع) در نهج‌البلاغه دارد ـ در سال ۱۳۷۳ با حضور ۱۵۰ بازیگر اصلی و بیش از ۵ هزار هنرور از نیروهای ارتش مقابل دوربین می‌رود.

داریوش ارجمند نقش مالک اشتر را دارد. گویا پس از نقش‌آفرینی آنتونی کوئین در نقش حضرت حمزه (ع) در فیلم «محمد رسول‌ا… (ص)» (یا «الرساله») با آن جذبه خاص سینمایی بازیگرش، ارجمند آمده تا نقش مذهبی دیگری را با جلال و جبروت چشمگیرش خلق کند.
میرباقری، اما آمده تا کاری کند کارستان و در این راه از بسیاری باتجربه‌ترهای دیگر بازیگری هم دعوت به همکاری کرده است. بهزاد فراهانی لباس یکی از سفاکترین حاکمان تاریخ، معاویه بن‌ابوسفیان را می‌پوشد.

زنده‌یاد مهدی فتحی، چه زیبا یکی از زشت‌کارترین نزدیکان دسیسه‌چین معاویه یعنی عمرو عاص می‌شود. ویشکا آسایش در نقش قطام، چنان حیله‌های زنانه‌ای می‌اندیشد که با اجرای خوب بازیگرش درگذر سال‌ها همچنان از آن به عنوان بهترین نقش او یاد می‌شود.

اکبر عبدی، سیروس گرجستانی، سعید نیکپور، پرویز پرستویی، انوشیروان ارجمند، اصغر همت، عنایت‌ ا… شفیعی، مرحوم جواد خدادادی، عنایت بخشی، کریم اکبری‌مبارکه، آتش تقی‌پور، مرحوم جهانگیر فروهر، نادر رجب‌پور، عباس امیری، بهمن زرین‌پور، چنگیز وثوقی، کامران فیوضات، باقر صحرارودی و … هم هستند.

به گزارش بانی فیلم، میرباقری یکی از جذاب‌ترین نقش‌ها را از لحاظ دراماتیک و یکی از منفورترین‌ها را از منظر تاریخ، به چهره‌ای ناشناس می‌سپارد. میرباقری که سال ۷۳ در خلال پیش‌تولید سریال امام علی (ع)، «آدم برفی» را در سینما ساخته، نقش ولید را به یکی از بازیگران آن فیلم می‌سپارد.

همین می‌شود که محمدرضا شریفی‌نیا پس از چهره‌هایی چون اکبر عبدی، پرویز پرستویی و داریوش ارجمند از آدم برفی، به سریال امام علی(ع) می‌آید. در واقع یکی از بازیگران پرحاشیه امروز سینما و تلویزیون، از همان روزهای ابتدایی فعالیتش نیز، حضورش با نقشی حاشیه‌ساز و جنجالی رقم می‌خورد!

عوامل پشت دوربین

سازندگان سریال در پشت دوربین نیز چیزی کم از بازیگران ندارند، هنردست عبدا… اسکندری چه بی‌نظیر روی چهره هنرپیشگان می‌نشیند؛ هنوز همه خراش روی چشم مالک اشتر را به یاد دارند.

مازیار پرتو تصاویر سریال را با ظرافت در قاب دوربین خود ثبت می‌کند. در نهایت این فرهاد فخرالدینی است که با ملودیهای سحرانگیزش، موسیقی‌ای در شأن نام صاحب مجموعه می‌سازد تا صدای گرم صدیق تعریف روی آن بنشیند. ضمن اینکه نباید از تدوین مهرزاد مینویی و صدابرداری محسن روشن نیز بدون تمجید گذر کرد.

پخش سریال و آغاز انواع موضع‌گیری‌ها

تلویزیون تا پیش از سریال امام علی (ع)، مجموعه‌ای با این گستردگی و وسعت تولید نکرده بود. به ویژه که حساسیت‌های جامعه و تلویزیون همیشه در قبال سوژه‌های مذهبی به شدت بالا بوده و این مسئله در دهه ۷۰ نیز بیشتر از همیشه حس می‌شد.

گرچه ساخت و پخش این سریال، مسیر را برای تولید آثاری عظیم با مایه‌های مذهبی به خوبی هموار کرد (سریال‌های «ولایت عشق» با موضوع زندگی حضرت امام رضا (ع) به کارگردانی و نویسندگی مهدی فخیم‌زاده، «تنهاترین سردار» براساس زندگی امام حسن (ع) ساخته فخیم‌زاده، «یوسف پیامبر (ع)» به نویسندگی و کارگردانی فرج‌ا… سلحشور و … آثاری از این دست هستند که پس از سریال امام علی (ع) ساخته شدند).

ساخت سریال حدود سه سال به طول انجامید و به دلیل پیشگام بودن مجموعه در قیاس با دیگر تولیدات تلویزیون تا آن زمان، سازندگان با مسائل و دغدغه‌های زیادی مواجه شدند، اما سرانجام پخش مجموعه از سال ۱۳۷۶ در شبکه یک سیما آغاز شد.

یکی از مهمترین بازخوردها در مواجهه مخاطبان جدی‌تر با سریال این بود که چرا نویسنده و کارگردان برخلاف تصورهای اولیه، تمرکز بیشتری روی شخصیت‌های منفی به خصوص ولید و قطام (منابع تاریخی نیز تا این حد به قطام اشاره ندارند) داشته و در مقابل، چندان به خود حضرت و اصحابش نپرداخته است.

برخی نیز نحوه پرداخت به خلیفه سوم و عایشه را برنتافتند. هر چند مجموعه از چنان استحکام و جذابیتی برای اغلب بینندگان برخوردار بود که این انتقادات نیز چیزی از ارزش‌های آن کم نکرد.

با این حال خود میرباقری در همان مقطع طی گفت‌وگویی که با هفته‌نامه سروش داشت (۱۷ شهریور ۷۵) در این باره واکنش جالبی نشان داد: «هشتاد درصد این سریال تخیل است که در ارتباط با درک و دریافتم از تحقیقات در تاریخ اسلام به این نتایج رسیده‌ام. اگرچه بیست درصد مکتوب تاریخی اساس قرار گرفت، ولی چندان بی‌ربط با تخیلات نیست و منشأ آن به اسناد تاریخی برمی‌گردد.»

میرباقری حتی با شگردهای خاص کارگردانی و فیلمنامه‌نویسی‌اش مشکل چگونگی نمایش معصومین (علیه‌السلام) و خطوط قرمز مذهبی و عقیدتی را نیز رفع کرد. از جمله اینکه اندام علی (ع) از نماهای اورشولدر و اغلب بسته بود و سخنان آن حضرت نیز در قالب جملات اطرافیان و یاران صدیقش مطرح می‌شد.

میرباقری آنچه پیش از این در سریال‌های دیدنی «رعنا» و «گرگ‌ها» اندوخته بود، به خوبی صرف سریال امام علی (ع) کرد که بحق همچنان یکی از – و بی‌اغراق‌ تنها- مجموعه مذهبی کم عیب و نقص و خوش‌ساخت در تلویزیون ما به یادگار باقی مانده است.

حاشیه‌ها

– طراح لوگوی سریال امام علی (ع) محمدرضا شریفی‌نیا بود. جالب آنکه این شب‌ها نیز لوگوی سریال «ملکوت» با طراحی او در شبکه دو دیده می‌شود.

– ویشکا آسایش، بازیگر نقش قطام از سوی مازیار پرتو، مدیر تصویربرداری سریال به میرباقری معرفی شد و اتفاقاً با معیارهای کارگردان هم کاملاً همخوان بود. بد نیست بدانید، آسایش خواهرزاده پرتو است.

– میرباقری علاقه‌مند بود این مجموعه به شیوه ۳۵ میلیمتری و روی نگاتیو ضبط شود تا ماندگاری بیشتری پیدا کند، اما چون این سریال نخستین تجربه مذهبی تلویزیون با این حجم و کیفیت بود و فیلمبرداری آن در قیاس با تصویربرداری هزینه‌های گزافی طلب می‌‌کرد و در ابتدا انتظار چنین توفیقی برایش نمی‌رفت، با آن موافقت نشد.

– تهیه‌کنندگی این سریال را محمد بیک‌زاده بر عهده داشت که پس از آن کمتر نامی از او شنیده شد. طی روزهای گذشته نیز تماس‌های متعدد خبرنگار ما با او برای گفت‌وگو درباره سریال، حاصلی در بر نداشت و تلفن همراه این تهیه‌کننده خاموش بود.

– نقش امام علی (ع) را در سکانس‌هایی که از پشت و یا اینسرت (بسته دستها یا پاها) بودند، مرحوم مهدی فتحی بازی کرد. جالب آن که او در بسیاری از سکانس‌ها به نقش عمرو عاص در حال دسیسه‌چینی علیه امام علی (ع) بود!

– مدیریت دوبلاژ سریال را بهرام زند به عهده داشت. خود زند به جای عمار یاسر (سعید نیکپور) گویندگی کرد. دوبلور مالک اشتر هم منوچهر اسماعیلی بود. نقش ابوموسی اشعری (عباس امیری) را نیز پرویز بهرام گفت.

مرحوم فتحی، بهزاد فراهانی، پرویز پرستویی و … از بازیگرانی بودند که به جای خودشان صحبت کردند. در کل دوبله این مجموعه جزو بهترین کارهای مدیر دوبلاژ و گویندگانش است.

– کار عبدا… اسکندری در این سریال به عنوان طراح گریم، بسیار تحسین‌برانگیز است. با این وصف برخی از منتقدان و مذهبیون، این ایراد را به گریم مجموعه وارد کردند که چرا چهره‌های شخصیت‌های پلید همچون معاویه یا ولید به زیبایی چهره آنان کمک کرده، اما شخصیت‌های مثبت چون ابوذر غفاری، عمار یاسر، سلمان فارسی و … چهره شادابی ندارند.

البته این ایرادی بود که درباره دیالوگ‌های شخصیت‌‌های مذکور نیز مطرح شد!

– بودجه قطعی این سریال هیچ‌گاه به صورت رسمی اعلام نشد.

– میرباقری کارگردان و نویسنده امام علی (ع) از پنج- شش سال قبل در تدارک ساخت سریال «مختارنامه» است و این روزها تدوین آن را دنبال می‌کند تا برای پخش در شبکه یک از اواخر امسال یا محرم سال آینده آماده شود.

سریال «امام علی (ع)» در گفت‌وگو با تعدادی از سازندگان اثر
آن یار که عاشق جمالش شده‌‌ام …

سریال امام علی (ع) یک اتفاق در عرصه آثار تاریخی تلویزیون و سینمای این مرز و بوم محسوب می‌شود که تا پیش از آن رخ نداده بود. اثری ماندگار که می‌تواند هنوز مخاطب خود را جلب کند. مجموعه‌ای که ادبیات نگارش و بازی بازیگرانش و … تا سال‌ها سرلوحه تاریخی‌سازان دیگر خواهد بود.


بانی فیلم،با تنی چند از عوامل اولین ساخته داود میرباقری در عرصه تاریخی- مذهبی گپ کوتاهی داشته است:

مردی که زود رفت!
مهدی فتحی از امام علی (ع) می‌گوید

مهدی فتحی می‌گفت: ابتدا از سوی داود میرباقری ایفای نقش دیگر به من پیشنهاد شد که به نظر کاراکتر پررنگ و لعابی در اجرا نبود. پس از خواندن فیلمنامه خودم درخواست ایفای شخصیت عمروعاص رادادم که با موافقت میرباقری همراه شد.

فتحی در خصوص ایفای شخصیت عمروعاص گفت دلم نمی‌خواست این شخصیت منفی تاریخی تاحدی منفور باشد که در تمام لحظات تخت دیده شود. من در نمایش وجوه مختلف این شخصیت با داود میرباقری مشورت داشتم و او نیز فیلمنامه را آنقدر خوب و منسجم نوشته بود که هرکدام از دیالوگ‌های این شخصیت برای خودش جای بازی داشت.


مرحوم فتحی درخصوص سکانس‌های ماندگار بازی خودش در همه حال به سکانسی که عمروعاص دمام زنان می‌رقصید و … سخن می‌گفت و معتقد بود گاهی اوقات خودم از رفتارهای این شخصیت اذیت می‌شدم.


لبخند خاص فتحی برای شخصیت عمروعاص که پر از مکر و حیله و نیرنگ بود هنوز در ذهن مخاطب مانده و نمایش او از آرامش و خونسردی یک مغز متفکر (عمر وعاص) در کنار معاویه به حدی بود که مخاطب را هر لحظه از این شخصیت تاریخی متنفرتر می‌ساخت.

انوشیروان ارجمند
ترفندهای نمایشی داود میرباقری از امتیازهای سریال است

انوشیروان ارجمند بازیگر شخصیت اشعث کندی در سریال «امام علی (ع)» در خصوص حضورش در این سریال می‌گوید: به نظر من دلیل اینکه کاری چه در سینما، چه در تلویزیون یا روی صحنه تئاتر موفق و ماندگار می‌شود را باید در همدلی، صمیمیت و یکدلی و یکپارچگی همه عوامل جستجو کرد.

خیلی‌ها هستند که دنبال مسائل مادی هستند و هر کاری را به خاطر مسائل اقتصادی انجام می‌دهند، اما تمام عوامل این پروژه از کارگردانان گرفته تا بازیگران، تصویر، طراحان صحنه و لباس و گریم و … همه به دنبال یک اتفاق بودند تا یک حرکت ماندگار در سریال‌سازی تاریخی این مملکت برجا بماند. ارادت تمام عوامل این پروژه به مولا علی (ع) باعث شد که یکدل و صمیمی تنها به موفقیت کار فکر کنند و دوست داشتند که در این اتفاق سهیم باشند.


ارجمند در خصوص شخصیتی که در این سریال بازی کرده می‌گوید من نقش اشعث کندی را بازی کردم و فکر می‌‌کنم این سریال از آن دست آثاری بود که کارگردانش با هوش و ذکاوت خاص بازیگران را به درستی برای نقش‌های اصلی کار انتخاب کرد. اگر دقت کرده باشید، تمام بازی‌ها در این سریال خوب و قابل باور بود و هرگز تماشاگر از کار فاصله نمی‌گرفت.

عنایت‌ا… بخشی
دیالوگ ناراحت کننده من در امام علی (ع)

عنایت بخشی بازیگر نقش ابن ذهب در سریال «امام علی (ع)» در خصوص حضورش در این مجموعه تاریخی می‌گوید: «این شخصیت سرکرده نهروانی‌ها بود و حضور در این کار هر لحظه‌اش خاطره است.

دلیل ماندگاری این مجموعه قبل از هر چیز قلم توانای آقای داود میرباقری بود که همه به آن اذعان دارند و پس از آنها حس همکاری و همیاری عوامل بود که با خلوص نیت در شرایط سخت آن مجموعه فعالیت می‌کردند.

سریال امام علی (ع) از آن جا که با نام مولا (ع) مأنوس بود و مردم کشور ما با یک علاقه خاص و ارادت به ایشان سریال را دنبال می‌کردند، همیشه در اذهان باقی می‌ماند. اصلا نام مولا حال و هوای خاصی را به مردم ایران می‌بخشد.

بخشی در ادامه گفت: یادم می‌آید در سریال من دیالوگی علیه مولا داشتم که هرگز نمی‌توانستم آن را ادا کنم. یک جورهایی هر طور با خودم کلنجار رفتم، نمی‌توانستم آن جمله را بگویم.

جمله این بود «ما به روی علی شمشیر خواهیم کشید». این مسئله را با داود میرباقری در میان گذاشتم. او مرا در آغوش کشید، دلداری‌ام داد و گفت چاره‌ای نیست تو بازیگری و باید این جمله را به نحوه احسن ادا کنی.

او افزود: ما سکانس‌های جنگ صفین را در تیر و مرداد ماه و در بدترین شرایط آب و هوای بندرعباس ضبط کردیم. اگرچه قرار بود آن سکانس را در زمستان کار کنیم، اما به دلیل اینکه سیل دکورها را تخریب کرد، مجبور شدیم در تابستان جنگ صفین را در بندرعباس و در آن آب و هوای شرجی که در همه حال بالای ۵۰ درجه بود کار کنیم.

آب و هوای شرجی یک طرف، لباس‌های سنگین و گریم و کلاه خود و … هم که در بسیاری اوقات باعث می‌شد حتی نتوانیم نفس بکشیم از سوی دیگر، شرایطی را ایجاد کرده بود که تنها نام و عشق علی (ع) قوت قلب بچه‌ها بود که کار کنند و دم نزنند.

بخشی تصریح کرد: شاید باورتان نشود در همان شرایط من، داریوش ارجمند، بهزاد فراهانی و دیگر دوستان حتی در روزهایی که کار نداشتیم هم سر صحنه حاضر می‌شدیم درخت و نخل می‌کاشتیم، بیل می‌زدیم، خیمه برپا می‌کردیم، کارهایی که در مسؤولیت ما نبود را فقط به خاطر جلو افتادن کار انجام می‌دادیم.

یادم می‌آید وقتی کار تمام می‌شد و سوار پاترول می‌شدیم، برای بازگشتن نمی‌دانستیم باید شیشه ماشین را پایین بکشیم یا بالا، چون اگر شیشه را پایین می‌کشیدیم حرم گرما اذیت می‌کرد واگر نه، گرمای داخل ماشین غیرقابل تحمل می‌شد.

بخشی در پایان گفت: صمیمیت و دلسوزی عوامل آن سریال را من در کمتر کاری دیدم و همین مسئله را عامل موفقیت مجموعه می‌دانم.