فلسفه احکام

گروهى، سؤالهایى درباره فلسفه احکام مى‏کنند; به عنوان مثال، مى‏پرسند:

چرا باید نماز بخوانیم؟ چرا باید براى نماز وضو بگیریم؟ فلسفه این که در نماز پیشانى خود را بر روى خاک مى‏گذاریم چیست؟ چرا در اسلام استعمال ظروف طلا و نقره حرام است؟ چرا دفن میت لازم است؟ چرا خوردن گوشت مردار جایز نیست؟ و چرا….

پاسخ: براى این که پاسخ تمام سؤالهاى فوق و نظایر آنها روشن شود، بهتر است که یک اصل اساسى و قاعده کلى در باره فلسفه احکام بیان شود تا در همه موارد، قانع کننده باشد.

ما وقتى به زندگى روزانه خود مى‏نگریم، مى‏بینیم هنگامى که بیمار مى‏شویم و به دکتر مراجعه مى‏کنیم، دکتر نسخه‏اى مرکب از چند داروى مخصوص، مانند آمپول، کپسول، و قرص براى ما مى‏نویسد و دستور مى‏دهد که هر روز یکى از این آمپولها را تزریق کنید و هر چهار ساعت‏یکى از این کپسولها و هر شش ساعت‏یکى از این قرصها را میل نمایید و اضافه مى‏کند که از ترشیها و غذاهاى سرخ کرده پرهیز کنید و…

ما بدون این که از خصوصیات داروها سؤالى نماییم به دستورهاى او عمل مى‏کنیم، زیرا به علم و دانش و تخصص وى در رشته‏طب معتقدیم و مى‏دانیم که او جز معالجه و بهبود ما منظور دیگرى‏ندارد.

گروهى، سؤالهایى درباره فلسفه احکام مى‏کنند; به عنوان مثال، مى‏پرسند:

چرا باید نماز بخوانیم؟ چرا باید براى نماز وضو بگیریم؟ فلسفه این که در نماز پیشانى خود را بر روى خاک مى‏گذاریم چیست؟ چرا در اسلام استعمال ظروف طلا و نقره حرام است؟ چرا دفن میت لازم است؟ چرا خوردن گوشت مردار جایز نیست؟ و چرا….

پاسخ: براى این که پاسخ تمام سؤالهاى فوق و نظایر آنها روشن شود، بهتر است که یک اصل اساسى و قاعده کلى در باره فلسفه احکام بیان شود تا در همه موارد، قانع کننده باشد.

ما وقتى به زندگى روزانه خود مى‏نگریم، مى‏بینیم هنگامى که بیمار مى‏شویم و به دکتر مراجعه مى‏کنیم، دکتر نسخه‏اى مرکب از چند داروى مخصوص، مانند آمپول، کپسول، و قرص براى ما مى‏نویسد و دستور مى‏دهد که هر روز یکى از این آمپولها را تزریق کنید و هر چهار ساعت‏یکى از این کپسولها و هر شش ساعت‏یکى از این قرصها را میل نمایید و اضافه مى‏کند که از ترشیها و غذاهاى سرخ کرده پرهیز کنید و…

ما بدون این که از خصوصیات داروها سؤالى نماییم به دستورهاى او عمل مى‏کنیم، زیرا به علم و دانش و تخصص وى در رشته‏طب معتقدیم و مى‏دانیم که او جز معالجه و بهبود ما منظور دیگرى‏ندارد.

همین طور وقتى به یک مهندس ساختمان مراجعه مى‏کنیم و از او مى‏خواهیم که براى ما ساختمان زیبایى بسازد، او مى‏گوید این نقشه در زمین شما جالب از کار در مى‏آید و لازم است که لوازم و مصالحى را که صورت مى‏دهم، تهیه کنید; ما چون به تخصص او در رشته ساختمان ایمان داریم و مى‏دانیم که او نمى‏خواهد به ما ضرر و زیانى برساند، بنابه دستور او مصالح را طبق صورتى که به ما داده است، تهیه مى‏کنیم و در اختیار او مى‏گذاریم و هیچ در کار او چون و چرا نمى‏کنیم.

این دومثال و نظایر آن روشن مى‏کند که اگر انسان به علم و دانش کسى ایمان داشته باشد و او را در رشته خود متخصص بداند و نیز بداند که نظر سویى در کار نیست، قطعا دستورات او را در آن رشته بدون این‏که از او توضیحات زیادى بخواهد، مورد عمل قرار مى‏دهد.

اکنون که این مقدمه روشن شد مى‏گوییم: احکام و مقررات دینى هم نسخه‏هایى است که پیامبران الهى و پیشوایان دینى از طرف خدا براى بشر آورده‏اند تا سعادت و خوشبختى آنان را از هر جهت تامین نمایند.

بدیهى است هنگامى که ما اعتقاد داشته باشیم که این احکام از علم بى‏پایان خداى تبارک و تعالى سرچشمه گرفته و به حکمت و لطف و مهربانى خدا ایمان داشته باشیم و نیز بدانیم که پیامبران الهى در تبلیغ و رساندن احکام به هیچ وجه گرفتار خطا و لغزش نمى‏شوند، (به معصوم بودن آنان معتقد باشیم) در این صورت با کمال جدیت و بدون هیچ گونه اضطرابى در عمل به دستورهاى دینى مى‏کوشیم و هیچ نیازى نمى‏بینیم که از فلسفه احکام و مقرراتى که قرار داده شده است‏سؤال نماییم; زیرا مى‏دانیم که خدا علم برآغاز و انجام همه چیز دارد و هرچه مقرر کرده به خیر و صلاح ما بوده است و انبیاى الهى، در بیان احکام، اشتباهى نکرده‏اند.

آرى، اگر کسى در وجود خدا یا علم و دانش و حکمت او یا در حقانیت انبیا و معصوم بودن آنان تردید داشته باشد، لازم است قبل از این سؤال در اصل اعتقاد به خدا و صفات کمالیه او و حقانیت پیامبران الهى و صفات ایشان وارد بحث‏شود.

بنابراین، کسانى‏که پایه توحید خود را محکم ساخته‏اند و طبق دلایل قطعى عقیده دارند که قانونگذار اسلام یعنى، خداوند متعال، بى‏نیاز مطلق و داراى علم و حکمت‏بى‏پایان است، هیچ‏گونه تردیدى نخواهند داشت که تمام احکام و مقررات و دستورهاى اسلامى که پیامبر اسلام از طرف خداى متعال براى بشر آورده است، داراى مصالح و فوایدى مى‏باشد، زیرا علم و حکمت‏خداى بزرگ ایجاب مى‏کند که هیچ فرمانى را بدون رعایت مصالح بندگانش ندهد و چنین افرادى همیشه در صدد پیروى از دستورهاى الهى هستند و دانستن و ندانستن جزئیات فلسفه احکام در روحیه آنان اثرى نخواهد داشت.

البته ما نمى‏گوییم کسى نباید از فلسفه احکام سؤال کند و یا نباید به دنبال تحقیق و جستجو بر آید، زیرا شکى نیست که هر کسى این حق را دارد که با تمام وسایل ممکن براى آگاهى از اسرار احکام و قوانین دینى بکوشد و خوشبختانه امکانات زیادى هم براى این کار موجود است، چنان‏که در قسمتى از آیات قرآن مجید و بسیارى از کلمات پیشوایان بزرگ دین ما، توضیحاتى درباره فلسفه احکام وارد شده است و از طرفى یک سلسله قراین عقلى که با پیشرفت علوم، روز به روز افزایش مى‏یابد، پرده از روى بسیارى از این اسرار برداشته است.

خلاصه، با این که ما حق این سؤال را داریم و تا اندازه‏اى هم امکانات آن موجود است، ولى هرگز نباید انتظار داشته باشیم که با معلومات محدود بشرى به تمام جزئیات اسرار و فلسفه احکام دست‏یابیم، زیرا این احکام از مبدئى سرچشمه گرفته است که تمام علوم‏و دانشهاى وسیع امروز، در برابر علم او حکم قطره در برابر دریا راهم ندارد و اساسا ناچیزى معلومات ما در برابر مجهولات مطلبى است‏که امروزه دانشمندان بزرگ دنیا با صراحت کامل به آن اعتراف مى‏کنند.

بنابراین، اگر ما تمام کوششهاى لازم را براى آگاهى از فلسفه یک حکم به کار بردیم، ولى مطلب قابل توجهى به دست نیاوردیم، هرگز نمى‏توانیم آن حکم را نادیده بگیریم و یا بگوییم این حکم هیچ فایده و مصلحتى در بر ندارد، زیرا عدم درک مصلحت غیر از آن است که مصلحتى نداشته باشد.

حضرت رضا -علیه السلام مى‏فرماید:

«انا وجدنا کل ما احل الله تبارک و تعالى ففیه صلاح العباد وبقائهم ولهم الیه الحاجه التى لایستغنون عنها ووجدنا المحرم من الاشیاء لاحاجه للعباد الیه ووجدنا مفسدا داعیا الى الفناء والهلاک‏» (۲۲)

همانا ، چنین یافتیم که هر آنچه را که خداى تبارک و تعالى حلال فرموده صلاح و بقاى بندگان در آن بوده است و به آن احتیاج دارند و بى‏نیاز از آن نیستند و در آنچه حرام نموده است نیازى براى بندگان به آن نیافتیم بلکه مایه فسادى است که ایشان را به سوى نابودى و هلاکت‏سوق مى‏دهد.»

و بر همین اساس، دانشمندان مى‏گویند: احکام شرع تابع مصالح و مفاسد است; یعنى، هیچ چیزى بدون جهت‏حلال و یا واجب نمى‏شود; این طور نیست که خدا مثلا شراب را بى‏هیچ مفسده و ضررى حرام و یا نماز صبح را بى‏هیچ مصلحت و فایده‏اى واجب کرده باشد. البته وقتى گفته مى‏شود، فلان کار به مصلحت‏بشر است، نباید تنها به فواید جسمى و بهداشتى آن توجه داشت، بلکه فواید، روحى، فردى، اجتماعى، دنیوى، اخروى و دیگر فواید آن را نیز ملاحظه کرد که، همه جزو مصالح بندگان است وچه بسا یک حکم، فایده جسمى براى بشر نداشته باشد، ولى روحیات او را تهذیب نماید; به عنوان مثال شاید گذاشتن پیشانى برروى خاک اثر بهداشتى نداشته باشد، ولى این که روح تواضع و بندگى‏انسان را در مقابل خداوند پرورش مى‏دهد و کبر و خودبزرگ‏بینى را از وى دور مى‏کند، خود ، بزرگترین فایده و مصلحت محسوب مى‏شود.

و نیز ممکن است فایده یک حکم از نظر فردى معلوم نباشد; فرض کنید اسلام مى‏گوید: استعمال ظروف طلا و نقره حرام است; شاید به ظاهر این حکم، مصلحت فردى نداشته باشد، ولى عمومى شدن این کار موجب مى‏شود که قسمت مهمى از ثروت مملکت در خانه‏ها متمرکز شود و در نتیجه، زیانهاى اقتصادى زیادى براى جامعه و ملت‏به بار آورد همچنین اگر عده‏اى غذا نداشته باشند، در مقابل، دسته دیگر در ظروف طلا غذا بخورند، اختلاف طبقاتى فاحشى پیش مى‏آید و چه بسا مشکلاتى به وجود مى‏آورد که ممکن است گاهى اجتماعى را به خاک و خون بکشد و اتفاقا همین اختلاف طبقاتى و رفع خصومتهاى بین طبقات، یکى از فواید و فلسفه‏هایى است که اسلام در قانون وجوب زکوت در نظر گرفته است.

امام هشتم -علیه السلام مى‏فرماید:

«و عله الزکوه من اجل قوت الفقراء وتحصین اموال الاغنیاء»و امام ششم -علیه السلام مى فرماید:

«ان الله عزوجل فرض للفقراء فى مال الاغنیاء ما یسعهم… ولو ان الناس ادوا حقوقهم لکانوا عایشین بخیر»

و نیز در حدیث دیگر مى‏فرماید: «ولوان الناس ادوا زکوه اموالهم ما بقى مسلم فقیرا محتاجا» (۲۳)

خلاصه معناى این چند حدیث این است که خداوند متعال با مقرر کردن قانون زکات خواسته است، نیازمندیهاى فقرا و مستمندان برطرف گردد و اموال اغنیا محفوظ بماند و همه مردم زندگى رضایتبخشى داشته‏باشند و اگر مردم زکات و سایر حقوق مالى را مى‏پرداختند، هرگز فقیر و نیازمندى در جامعه مسلمانان پیدا نمى‏شد و همه با خیر و خوبى زندگى مى‏کردند.

و بطور خلاصه باید گفت: فلسفه اصول احکام و واجبات و محرمات، مثل فلسفه تحریم شراب (که مضرات جسمى و روحى آن از نظر علم هم ثابت‏شده است) و وجوب نماز و زکات و وضو (که یکى از فلسفه‏هاى وضو همان نظافت و پاکیزگى است) براى ما روشن است، ولى فلسفه خصوصیات آنها بطور کامل براى ما روشن نیست.

به عنوان مثال،نمى‏دانیم که چرا نماز صبح دو رکعت و نماز ظهر وعصر چهار رکعت است و یا چرا هنگام وضو باید دستها را از بالا به پایین بشوییم و یا چرا وقتى گندم به یک حد معلومى رسید، زکات داردو….

ولى یقین داریم که آنها بدون فایده و مصلحت هم نیستند، زیرا همان‏طور که قبلا گفته شد، خداى حکیم هیچ حکمى را بدون حکمت و مصلحت نفرموده است، و کسى که به علم و حکمت‏بى‏پایان خدا ایمان داشته باشد، دانستن فلسفه احکام و ندانستن آن براى او هیچ تاثیر عملى ندارد، بلکه در هر صورت با جدیت کامل در صدد اطاعت و انجام دستورهاى الهى بر مى‏آید.

و شاید یک جهت این که پیشوایان دینى ما زیاد در موضوع فلسفه احکام و جزئیات آن وارد نشده‏اند، همین باشد که خواسته‏اند مقررات اسلامى به عنوان یک سلسله قوانین مقدس الهى پیروى شود و از این راه روح ایمان، خداشناسى، بندگى و اطاعت در افراد تقویت گردد تا در مقابل فرمان خداى دانا و حکیم و مهربان، هیچ چون و چرایى نداشته و کاملا مطیع باشند.

در خاتمه لازم است‏به دو نکته زیر توجه شود:

۱٫ فلسفه‏هایى که در بعضى از روایات وارد شده، اغلب به عنوان یکى از فلسفه‏ها و فواید حکم ذکر شده است;مانند روایت زیر که:

«امروا بدفن المیت لئلا یتاذى به الاحیاء بریحه وبمایدخل علیه من ال‏آفه والفساد» فلسفه لزوم دفن میت این است که مردم از بوى تعفن او اذیت نشوند و نیز موجب امراض و بیماریها نگردد.

این سخن بدان معنا نیست که تنها فلسفه وجوب دفن میت همین است، بلکه منظور بیان یکى از فلسفه‏هاى آن بوده است.

۲٫ در بیان فلسفه احکام فقط به دو اصل مى‏توان تکیه کرد:

الف) آنچه از قرآن مجید و کلمات پیشوایان دینى به ما رسیده است که بیشتر آنها را مرحوم شیخ صدوق، یکى از علماى بزرگ شیعه (متوفاى ۳۸۱ه.ق.) در کتابى به نام «علل الشرایع‏» جمع آورى کرده و به چاپ نیز رسیده است.

ب) آنچه از نظر علم بطور قطع ثابت‏شده است، مانند این که امروزه ثابت گردیده است که شراب براى جسم و روان انسان ضررهاى زیادى دارد یا گوشت مردار، کانون میکرب و منشا بیماریهایى مى‏باشد که خوردن آن خطرناک است.

این دو اصل باید در فلسفه‏یابى احکام، همیشه مورد نظر باشد، امامطالبى که فقط در حد احتمال مى‏باشد، به هیچ وجه نباید در مورد فلسفه احکام، مورد اعتماد قرار گیرد و به عنوان فلسفه احکام ذکر شود، زیرا همان‏طور که احکام دینى حقایقى است صددرصد ثابت، باید فلسفه‏هایى هم که براى آنها بیان مى‏گردد، جنبه قاطعیت و ثبوت داشته باشد.

بنابراین، تئورى و فرضیه‏اى که اساس محکمى ندارد و ممکن است چند روز بعد، تغییر پیدا کند، نباید در فلسفه احکام مورد اعتماد قرار بگیرد.