عکس ناگفته هایی از پایتخت پارینه سنگی

خرم آباد که از سوی باستان شناسان به عنوان پایتخت پارینه سنگی ایران معرفی شده همچنان در دیار خود مهجور است به طوریکه بسیاری از غارهای تاریخی لرستان امروز یا آغل گوسفندان شده یا مورد هجوم کاوشگران غیرمجاز قرار گرفته است.
دره خرم آباد بنابر گواه یافته های باستان شناسی یکی از قدیمی‌ترین زیستگاههای بشری در ایران به شمار می‌رود. دست افزارهای پارینه سنگی کهن و غارهای مسکونی و منقوش مکان هایی هستند که مورد مطالعه دیرینه شناسان قرار گرفته اند.
مطالعات باستان شناسی نشان می‌دهد که این دره به عنوان یکی از قدیمی‌ترین دره های مسکونی از پارینه سنگی تا دوران اسلامی‌ بوده است. دره خرم آباد به طول ۱۵ و عرض ۱۲ کیلومتر با ارتفاع ۱۱۷۰ تا ۱۲۰۰ متر در مرکز استان لرستان واقع شده است.
در این دره کوه های اطراف به صورت یک منبع ذخیره آب درآمده و در نتیجه برخلاف سایر دره های لرستان، دره خرم آباد دارای چشمه های آب خنک و تعدادی غار است. به هم فشردگی این دره و وجود غارهای متعدد که توسط انسان های پیش از تاریخ اشغال شده موجب شد که پژوهشگران باستان شناس این دره را مرکز تحقیقات خود قرار دهند.

خارجی هایی که بارها برای کاوشهای باستان شناسی به لرستان آمدند
در سالهای بین ۱۹۵۰ و اوایل ۱۹۶۰ میلادی با توجه به اهمیت بافت زیست محیطی و مطالعه جوامع باستانی در چنین بافتی، “رابرت بریدوود” برای نخستین بار گروهی از متخصصان علوم مختلف را با خود به کوههای زاگرس آورد تا هم فرضیه “مناطق هسته ای” خود و هم نظر “گوردون چایلد” را در رابطه با آغاز کشاورزی و یکجانشینی بیازماید. وی نخستین باستان شناسی بود که از جانورشناسان و گیاه شناسان در کاوشهای خود در کوههای زاگرس استفاده کرد.

در ادامه و در فاصله سالهای ۱۹۵۹ تا ۱۹۶۰ میلادی پرفسور “فرانک هول” استاد دانشگاه رایس آمریکا به انجام بررسی و حفاریهای باستان شناسی در منطقه غرب ایران به خصوص لرستان پرداخت. وی نیز با هدف مطالعه زندگی انسان و نحوه سازش او با محیط زیست به بررسی سلسله جبال زاگرس و درههای مابین آنها پرداخت.
“پرفسور هول”، دره خرم آباد را به خاطر وجود غارهای پیش از تاریخ متعدد و به هم فشردگی آن به عنوان مرکز تحقیقات و مطالعات دوره پارینه سنگی خویش قرار داد و در این دره موفق به یافتن ۱۷ اقامتگاه انسانی دوره پارینه سنگی شد که از آن جمله می‌توان به غار “کنجی” مربوط به دوره “موسترین” و پناهگاه صخره ای “گرارجنه” که دارای ابزار “موستری” و “بارادوستی” و غار “یافته” با ابزار “بارادوستی” و غار “قمری” با ابزار “موستری” و پناهگاه سنگی “پاسنگر” که شامل مواد “بارادوستی” و “زارزی” بود اشاره کرد.
تاریخ گذاریهای به دست آمده از رادیوکربن نمونه های موستری از غار کنجی متجاوز از ۴۰ هزار سال و نمونه های برادوستین به دست آمده از غار یافته بین ۲۱ هزار تا ۴۰ هزار سال پیش تاریخ گذاری شده است.

قدمت زندگی انسان در خرم آباد به ۴۰ هزار سال قبل می‌رسد
قبل از وقایع سال ۱۳۲۰ شمسی در فاصله دو جنگ جهانی دوره ای از فعالیتهای گسترده باستان شناسی در ایران شروع شد و لرستان یکی از مناطقی بود که مورد مطالعه گروههای باستان شناسی و مورد توجه ویژه آنها قرار گرفت.
طی پژوهش و حفاری در غارهای طبیعی کونجی (Kunji)، قمری (Ghamari)، ارجنه (Arjeneh)، پاسنگر (Pasangar) و یافته (Yafteh)، یافته ها نشان داد که ۴۰ هزار سال پیش افرادی مایحتاج خود را در دره خرم آباد از طریق شکار و جمع آوری غذا فراهم می‌کردند.
بنابراین بستر مناسب دره خرم آباد، امکانات زیست محیطی مناسبی را برای ساکنان اولیه آن که “تعداد آنها شاید بیش از ۱۵ تا ۲۰ نفر نبوده فراهم ساخته است. آن هم احتمالاً دو دسته هریک شامل ۳ تا ۴ خانواده منسوب به یکدیگر.
همچنین تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های باستان شناسی نشان می‌دهد که ابتدا غار کنجی در شرق دره مسکون شده و در دوره های بعد غار کنجی متروک و غارهای غربی همچون قمری و پاسنگر و یافته مورد توجه و سکونت قرار گرفته اند.

بی توجهی به کاوشهای باستان شناسی در خرم آباد
هرچند که کوه منفرد و ناپیوسته موسوم به گرارجنه که در میان دره و دشت واقع است، وقفه ای از نظر سکونت در دوره مذکور در آن مشاهده نشده است، در این جابجایی (از شرق به غرب دره) به نظر می‌رسد که بر اجتماعات شکارچیان افزوده شده است. بنابراین کشاندن جمعیت به غرب احتمالاً حاصل موقعیت خاص، قلمرو زیستی و یا امکانات محیطی مناسب بوده است. پس می‌توان نتیجه گرفت که قسمت غربی برای دستیابی به شکار و آب مناسب تر بوده است.
آخرین این سکونت در دره غربی یعنی در محل پاسنگر بوده است که آخرین مرحله پاسنگر محسوب می‌شود و در حدود ۹ هزار سال قبل از میلاد محو می‌شود.
علاوه بر دوره غارنشینی ساکنان این دره به علت موقعیت طبیعی ممتاز منطقه، با دشت و ارتفاع سر و کار داشته اند که هر دو منبع تغذیه مناسبی بوده اند و این از قابلیتهای مناسب محیط طبیعی منطقه است که از دشت به عنوان یک منطقه زراعی که با رود خرم آباد و چشمه های متعدد آبیاری می‌شده و همچنین از ارتفاعات به عنوان یک منطقه مرتعی سود می‌جسته اند.

همچنین از طرف دیگر ویژگی توپوگرافی دره دامگاه مناسبی برای شکارچیان بوده است. وجود محوطه های باستانی چشمگیر در دشت جنوبی دره خرم آباد حاکی از استقرار جمعیتهای متعددی است که فرهنگهای مختلفی را در خود جای داده و هم اکنون نیز آبادیهای این منطقه به میزان قابل توجهی بیش از سایر مناطق است.
هرچند که از دوره نوسنگی بدون سفال و آغاز دوره استقرار در روستا به علت عدم کاوش، اطلاعاتی در دست نیست، با این حال دره خرم آباد در حدود ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد محل استقرار شبانانی می‌شود که غارهای قمری و کنجی را تصرف می‌کنند و دره، محل اردوگاههای شبانی آنها می‌شود.

آگاهی هایی که خارجی ها به ما دادند!
آگاهیهای ما از این دوران حاصل تلاش و کاوش باستانشناسان بزرگی چون پرفسور هول و فلانری (Kent Flannery & Frank Hole) است که در سالهای ۶۰ – ۱۹۵۹ و ۱۹۶۳ – ۱۹۶۵ میلادی پنج غار دره را مورد بررسی و کاوش قرار دادند.
همچنین در ادامه کار آنها به سال ۱۹۶۹ میلادی جی. اسپت Jehnd. Speth نیز به حفاری در منطقه پرداخت. آنها توانستند ۱۷ محل اقامتگاههای انسانی دوره پارینه سنگی را در این دره بیابند از هفده غار، پنج غار پارینه سنگی میانه، شش غار پارینه سنگی جدید، دو غار مربوط به فراپارینه سنگی و بقیه مربوط به پارینه سنگی فوقانی بوده اند.
قدیمی‌ترین نشانه های سکونت بشر در دره خرم آباد مربوط به دوره پارینه سنگی میانی است. قدمت این دوره از صد هزار سال قبل شروع و پایانش در حدود ۳۵ تا ۴۰ هزار سال قبل است. از شروع این دوره در خرم آباد اطلاعی نداریم ولی به کمک یافته های باستان شناسی وجود تجمع قابل ملاحظه ای در اواخر این دوره یعنی حدود ۴۰ هزار سال پیش گزارش می‌شود.

“غار کنجی” اولین سکونتگاه انسان
غار کنجی در جنوب شرقی دره و شهر فعلی خرم آباد در کمرکش کوه و در ارتفاع ۱۳۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد، مساحت آن بیش از ۲۰۰ متر مربع و ورودی کف خاکی آن حدود ۲ متر قطر دارد. در دامنه و چشم انداز این غار دشتی وسیع با تپه های مصنوعی است. این غار فضای گنبدی شکل دارد و پناهگاه سنگی ارجنه در ۱٫۵کیلومتری آن واقع است.
غار کونجی در سال ۱۹۵۱ توسط هنری فیلد شناسایی شد و بازدید و حفاری آن توسط فرانک هول و کنت فلانری صورت گرفت؛ لایه نگاری در این غار به صورت لایه طبیعی صورت گرفت که در نتیجه آن ۱۲ لایه شناسایی شد. قدمت آثار از جدید به قدیم شامل دوره های اوروک (هزاره چهارم ق.م.)، موسترین (پارینه سنگی میانی) و رسوبات اواخر دوره پلئیستوسن بود.
در سال ۱۹۶۹ میلادی جان اسپت غار کونجی را مورد حفاری مجدد قرار داد که در این حفاری که به روش شبکه بندی صورت گرفت آثار دوران برادوستین (پارینه سنگی جدید) و زارزین (فراپارینه سنگی) هم در غار پیدا شده اند که اکنون اثری از آنها نیست.

ادوات سنگی به دست آمده در لایه موسترین از نظر ساخت و تکنیک با ادوات دوران موسترین در منطقه مدیترانه تا اندازه ای تفاوت داشته و از آن متمایز است.
بقایای استخوانی در اثر رطوبت موجود در غار کاملاً پوسیده شده بود ولی به نظر می‌رسد نوعی گورخر کوچک (onager) که در چراگاههای این دره زندگی می‌کرده، آذوقه ساکنین این غار در دوره موسترین را تامین می‌کرده است.
فرانک هول نتیجه گرفت: “جانوران متعلق به اواخر دوره چهارم زمین شناسی در دره خرم آباد نشان دهنده محیط با آب و هوایی هستند که با امروز چندان فرقی نداشته و برای زندگی بسیار مناسب بوده است.”
انتخاب این قسمت از دره خرم آباد برای اولین بار برای سکونت در ۴۰ هزار سال پیش می‌تواند اهمیت این دره را نشان دهد همچنین توانایی انسان در کنترل طبیعت و محیط خویش و موقعیت دره که موفقیت انسان را در شکار به همراه داشت.

نگاه ویژه گردشگران به سکونتگاه های اولیه انسان
یک کارشناس ارشد باستان شناسی در این رابطه در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: قدمت آثار تمدن موستری دره خرم آباد که به وسیله آزمایش کربن ۱۴ در غار کنجی انجام شده ۴۰ هزار سال تعیین شده است.
مهدی رضایی با تاکید بر جاذبه های خرم آباد به عنوان پایتخت پارینه سنگی برای جذب گردشگر، بیان داشت: یکی از قدیمی‌ترین مناطقی که حاوی ابزار انسان دوره پارینه سنگی است، منطقه تورکانا در کشور کنیا است.
وی ادامه داد: این محل با قدمتی در حدود ۲٫۵ میلیون سال قبل که ابزارهای آن شامل سنگ مادر، خردکننده ها، ساطورها و سنگ چکش ها است که به جرات می‌توان گفت این منطقه هم اکنون از درآمدزاترین مناطق گردشگری در کشور کنیا است.
این کارشناس میراث فرهنگی با یادآوری اینکه کشور کنیا در سال ۲۰۱۰ میلادی در زمره ۱۰ کشور برتر در زمینه جذب گردشگر بوده است، بیان داشت: امروزه صنعت گردشگری یکی از ارکان اقتصاد کنیا است و دولت کنیا از سالها قبل برنامه‌های ویژه‌ای را برای جذب گردشگران اروپایی به ویژه طبیعت‌گردان به مرحله اجرا درآورده که حاصل آن برقراری پرواز‌های مستقیم از “نایروبی” به مقصد لندن، پاریس و آمستردام بوده است.

غارهای دوران پارینه سنگی خرم آباد به پناهگاه معتادان تبدیل شد!
رضایی با بیان اینکه کنیا در سالهای اخیر از مقاصد برتر طبیعت‌گردی قاره‌ آفریقا محسوب ‌شده است، افزود: هر ساله گردشگران زیادی برای دیدن جاذبه‌های طبیعی به این کشور سفر می‌کنند که دره بزرگ “ریفت” که نخستین نشانه‌های حیات انسان در آن یافت شده یکی از جاذبه‌های برتر گردشگری کنیا است.

سکونتگاه ۴۰ هزار ساله بشر آغل گوسفندان شد!
وی افزود: این در حالی است که خرم آباد به عنوان پایتخت پارینه سنگی ایران و غارهای دوران پارینه سنگی این شهرستان به آغل گوسفندان و در مواردی به تزریقگاه و پناهگاه معتادان تبدیل شده است.
این کارشناس ارشد باستان شناسی یادآور شد: از سوی دیگر باخبر شده ایم که باستان شناس بزرگ، “مارسل اوت” که در سالهای گذشته نیز در لرستان فعالیت باستان شناسی انجام داده ظرف چند روز آینده قرار است به کاوش در غار کونجی بپردازد.
رضایی افزود: این در حالیست که مهمترین زیستگاه دوران پارینه سنگی میانی ایران هم اکنون آغل گوسفندان دامداران امروزی حومه شهر خرم آباد شده و سطح غار انباشته از فضولات حیوانی است.

محل گنجینه ایران باستان با دینامیت منفجر شد!
وی با بیان اینکه غار قمری نیز که مشرف بر شهر خرم آباد است تبدیل به پناهگاهی برای معتادان شهر شده است، یادآور شد: غار یافته را سوداگران اشیاء عتیقه با حفاری غیرمجاز دیگرگون کرده اند.
این فعال میراث فرهنگی با انتقاد از بی توجهی به این آثار تاریخی گفت: از طرف دیگر پناهگاه های میرملاس و هومیان کوهدشت را حفاران با تبر و کلنگ ویران کرده اند و کلماکره به عنوان دربرگیرنده بزرگترین گنجینه ایران باستان بارها با دینامیت منفجر شده است.
رضایی عنوان کرد: هنر مفرغ لرستان را می‌توان در گنجینه غار کلماکره که ۹۰ درصد اشیاء آن نقره ای هستند و از چند کشف بزرگ باستان شناسی جهان است، مشاهده کرد که در هنر فلزکاری هخامنشی و بعد از آن نیز نفوذ می‌کند.
وی ادامه داد: با این حال این کشف بزرگ با وجود قدمت و زیبایی بی نظیر مورد هجوم کاوشگران غیرمجاز قرار گرفت و در میان بی توجهی متولیان بخش زیادی این مفرغ ها به خارج کشور منتقل شد به طوریکه در برخی از موزه های مهم دنیا از جمله موزه لور بخشی به مفرغ های لرستان اختصاص داده شده است.
رضایی عنوان کرد: همه این بی مهری ها در حالیست که این غارها قابلیت جذب گردشگران بسیاری را دارد که علاقمند به شناخت فرهنگ و نحوه زندگی انسان دوره پارینه سنگی هستند و قابلیتی بیشتر از قلعه فلک الافلاک را برای هویت تاریخی – فرهنگی خرم آباد و لرستان دارا هستند.