علت نامگذارى سوره دوم به بقره

این سوره در “مدینه” نازل شده، و داراى ۲۸۶ آیه است. این سوره اولین سوره‏اى است که در مدینه بعد از هجرت نازل شده است، در مجمع البیان فرموده: همه‏اش مدنى است بجز آیه ۲۸۱ وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ … که در حجه الوداع در «منی» نازل گشته است، تعداد آیات آن در قرائت کوفى دویست و هشتاد و شش مى‏باشد و آن مورد قبول است زیرا که بامیر المؤمنین علیه السّلام مى‏رسد.
این سوره داراى شش هزار و صد و بیست و یک کلمه و بیست و پنج هزار و پانصد حرف مى‏باشد. گفته‏اند که این سوره به یک بار نازل نگشته است بلکه هر بار قسمتى از آن به مقتضاى ضرورت نازل شده است، مثلا آیات تغییر قبله باید در سال دوم هجرت نازل شده باشد زیرا تغییر قبله در پنجمین ماه سال دوم هجرت بوده است، بهر حال، وضع آن روز اسلام، لزوم نزول این سوره را در وقتهاى مناسب ایجاب مى‏کرد.
 این سوره و شش سوره بعد از آن را «السبع الطوال» یعنى هفت سوره طولانى مى‏نامند و البته در ترتیب این هفت سوره، طولانى بودن سوره رعایت نشده است زیرا مثلًا سوره انعام از سوره مائده طولانى‏تر است ولى بعد از آن آمده است.
مطلع سوره
سوره مبارکه بقره از جمله سورى است که با حروف مقطعه اغاز مى‏شود. درباره‏ى حروف مقطّعه، اقوال مختلفى گفته شده است، از جمله:
۱- قرآن، معجزه‏ى الهى از همین حروف الفبا تألیف یافته که در اختیار همه است، اگر مى‏توانید شما نیز از این حروف، کلام معجزه‏آمیز بیاورید (تحدى)
۲-این حروف، نام همان سوره‏اى است که در ابتدایش آمده است.
۳- این حروف، اشاره به اسم اعظم الهى دارد.
۴-این حروف، نوعى سوگند و قسم الهى است.
۵- این حروف، از اسرار بین خداوند و پیامبر است و مطابق بعضى روایات رموزى است که کسى جز خداوند نمى‏داند.

این سوره در “مدینه” نازل شده، و داراى ۲۸۶ آیه است. این سوره اولین سوره‏اى است که در مدینه بعد از هجرت نازل شده است، در مجمع البیان فرموده: همه‏اش مدنى است بجز آیه ۲۸۱ وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ … که در حجه الوداع در «منی» نازل گشته است، تعداد آیات آن در قرائت کوفى دویست و هشتاد و شش مى‏باشد و آن مورد قبول است زیرا که بامیر المؤمنین علیه السّلام مى‏رسد.
این سوره داراى شش هزار و صد و بیست و یک کلمه و بیست و پنج هزار و پانصد حرف مى‏باشد. گفته‏اند که این سوره به یک بار نازل نگشته است بلکه هر بار قسمتى از آن به مقتضاى ضرورت نازل شده است، مثلا آیات تغییر قبله باید در سال دوم هجرت نازل شده باشد زیرا تغییر قبله در پنجمین ماه سال دوم هجرت بوده است، بهر حال، وضع آن روز اسلام، لزوم نزول این سوره را در وقتهاى مناسب ایجاب مى‏کرد.
 این سوره و شش سوره بعد از آن را «السبع الطوال» یعنى هفت سوره طولانى مى‏نامند و البته در ترتیب این هفت سوره، طولانى بودن سوره رعایت نشده است زیرا مثلًا سوره انعام از سوره مائده طولانى‏تر است ولى بعد از آن آمده است.
مطلع سوره
سوره مبارکه بقره از جمله سورى است که با حروف مقطعه اغاز مى‏شود. درباره‏ى حروف مقطّعه، اقوال مختلفى گفته شده است، از جمله:
۱- قرآن، معجزه‏ى الهى از همین حروف الفبا تألیف یافته که در اختیار همه است، اگر مى‏توانید شما نیز از این حروف، کلام معجزه‏آمیز بیاورید (تحدى)
۲-این حروف، نام همان سوره‏اى است که در ابتدایش آمده است.
۳- این حروف، اشاره به اسم اعظم الهى دارد.
۴-این حروف، نوعى سوگند و قسم الهى است.
۵- این حروف، از اسرار بین خداوند و پیامبر است و مطابق بعضى روایات رموزى است که کسى جز خداوند نمى‏داند.
امّا شاید بهترین نظر همان وجه اوّل باشد. زیرا در میان صد و چهارده سوره قرآن، که ۲۹ سوره آن با حروف مقطّعه شروع مى‏شود، در بیست و چهار مورد بعد از این حروف، سخن از قرآن و معجزه بودن آن است. چنان که در این سوره به دنبال «الم»، «ذلِکَ الْکِتابُ» آمده و به عظمت قرآن اشاره شده است‏.
بنا بر روایات شیعه و اهل سنت، این سوره در زمان رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله حتى به زبان آن حضرت «بقره» نامیده شده است، طبرسى از سهل بن سعد نقل کرده که رسول خدا(ص) فرمود: براى هر چیز سنام و سرآمد و قله‏اى هست، قله قرآن سوره بقره است
زمینه کلّى سوره بقره از چه چیز سخن مى‏گوید؟
قرآن
مى‏توانیم بگوییم که در آغاز سوره مردمان به سه دسته تقسیم شده‏اند: مسلمان و کافر و منافق، که در سوره پس از آن به تفصیل درباره این اقسام سه گانه سخن رفته است، و سپس با تمرکز بر صفات مؤمن، مى‏توانیم بگوییم که خط کلّى سوره ترسیم مبانى شخصیت ایمانى، خواه در تراز فرد مؤمن و خواه در تراز امت مؤمن است و از این خاستگاه سوره از فرزندان اسراییل و از داستان ماده گاو و از کجرویهایى که در این امت مؤمن پدید آمد، سخن مى‏گوید، و قرآن مؤمنان را از آن بر حذر مى‏دارد. و نیز از همین خاستگاه سوره سپس، از واجبات مؤمن (فرد و امت) سخن مى‏گوید و از قبله (رمز یگانگى و خصوصیت شخصى مؤمن) و سپس حج (رمز یگانگى و پرستش) و پس از آن از قصاص و روزه و … بحث مى‏کند.
و در این سوره، کلمه‏اى آمده است که مى‏توانیم آن را به وضوح تعبیرى از خط کلى در این سوره بدانیم و آن کلمه «صبغه» به معنى رنگ و علامت و مهر در این گفته خداى تعالى «صِبْغَهَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَهً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ» است و بنا بر این سوره حاضر تعیین کننده صبغه ایمانى در همه فعالیتهاى مؤمن محسوب مى‏شود.
و على رغم آنکه سوره‏هاى دیگر قرآن نیز از صبغه اللَّه سخن گفته‏اند، در آن سوره‏ها سخن متمرکز در اطراف و جوانب این صبغه است، در صورتى که در این سوره از آن به صورت کلى و به شکلى بحث مى‏شود که با جلوه‏هاى این صبغه ارتباط دارد و بدین گونه صورت کاملى از آن در برابر ما آشکار مى‏شود.
علت نامگذارى آن به بقره
وجه تسمیه این سوره به «بقره» ظاهرا بعلت گاوکشى بنى اسرائیل است که جریان آن در آیات شصت و هفت تا هفتاد و سه بیان شده است ولى چرا سوره‏اى به این بزرگى و دریایى از حقائق با نام یک قضیه نامگذارى شده است، در تفسیر آیات آن قصه، در کتب تفسیر امده است.
بنا بر روایات شیعه و اهل سنت، این سوره در زمان رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله حتى به زبان آن حضرت «بقره» نامیده شده است، طبرسى از سهل بن سعد نقل کرده که رسول خدا(ص) فرمود: براى هر چیز سنام و سرآمد و قله‏اى هست، قله قرآن سوره بقره است:
«ان لکل شى‏ء سناما و سنام القرآن سوره البقره …»
 در تفسیر کشاف نقل شده که آن حضرت فرمود: آیات آخر سوره بقره از خزانه تحت عرش به من داده شده، آنها پیش از من به هیچ پیامبرى داده نشده است نظیر این روایات در تفسیر برهان و عیاشى و سائر تفاسیر نیز نقل شده است.
 البته براى این سوره دو لقب هم ذکر شده یکى «فسطاط القرآن» یعنى خیمه قرآن و دیگرى «سنام القرآن» یعنى بلنداى قرآن و اطلاق این دو لقب به خاطر طولانى بودن و در ابتدا قرار گرفتن آن بعد از سوره حمد است.
باید توجه داشت که نامهایى که براى سوره‏هاى قرآن ذکر شده همه آنها باصطلاح «توقیفى» است به این معنا که ما در آنها تابع اخبار و آثارى هستیم که از پیامبر خدا و ائمه معصومین و صحابه نقل شده است و نمى‏توانیم از پیش خود نامى بر سوره‏اى بگذاریم. نام سوره‏هاى قرآن در روایات مختلف از جمله روایات مربوط به فضائل سوره‏ها آمده است.
آمنه اسفندیاری – گروه دین و اندیشه تبیان