آیا دنیا فریبکار است؟

درمقاله حاضر، استاد یزدی پیرامون این موضوع که آیا دنیا فریب خانه شیطان و یا عبادت گاه اولیاء است سخن گفته و مفهوم مکر و حیله دنیا را که در برخی معارف دینی آمده تبیین کرده است. اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم.

الهی اسکنتنا دارا حفرت لنا حفر مکرها، و علقتنا بایدی المنایا فی حبائل غدرها، فالیک نلتجی من مکائد خدعها، و بک نعتصم من الاغترار بزخارف زینتها، فانها المهلکه طلابها، المتلفه حلالها، المحشوه بالافات، المشحونه بالنکبات».(مناجات زاهدین)

خدایا! تو ما را در سرایی سکنا داده ای که چاله های مکر را برای ما حفر کرده است، وعلقتنا بایدی المنایا فی حبائل غدرها؛ دام هایی از روی مکر و نیرنگ گسترده که ما را در چنگال مرگ آویزان کرده است. فالیک نلتجی من مکائد خدعها، پس به تو پناه می بریم از این همه کیدها و مکرهای فریبکارانه اش. و بک نعتصم من الاغترار بزخارف زینتها، و به تو چنگ می زنیم از این که به زینتها و زیورهایش مغرور شویم؛ زیرا این دنیاست که طالبانش را هلاک و ساکنانش را تباه می کند؛ سرایی پر از آفت ها و نکبت ها.

این عبارت ها بیان گر چگونگی توصیف دنیا است. اما درباره این توصیف ها سؤالاتی به ذهن می آید که مناسب است قدری بر آن ها درنگ کنیم. نخست درباره مفاهیمی چون: مکر، خدعه، غدر و کید که به دنیا نسبت دادیم؛ خانه ای که مکر می کند، نیرنگ می زند و فریب می دهد؛ پرسش این است که چطور مکر می کند، فریب می دهد و دام می گسترد؟ همچنین باید پرسید چرا خداوند دنیا را مکار و حیله گر آفریده است؟ و نیز چرا ما را در این دنیای پر از آفات و نکبت ها و حیله ها قرار داده است؟ این پرسش بعضی آیات قرآن را هم دربرمی گیرد: فلا تغرنکم الحیاه الدنیا و لایغرنکم بالله الغرور.(لقمان ۳۳) حیات دنیا فریبنده است. این پرسش وقتی جدی تر می شود که به روایاتی برمی خوریم که از مذمت کردن دنیا نهی شده است. متجر اولیاءالله. (بحارالانوار/۷۰/۹۲۱)دنیا تجارت خانه اولیاء خداست. به راستی حیله، مکر و خدعه دنیا با تعبیر تجارت خانه اولیای خدا چگونه جمع می شود؟ بدون شک در قرآن و روایات، به خصوص در نهج البلاغه، عبارات زیادی در نکوهش دنیا آمده است.

قرآن درباره زندگی دنیا لحن نکوهش آمیزی دارد؛ اما روایتی است که اگر کسی لعن دنیا کند، دنیا در جوابش می گوید: خدا لعنت کند آن کسی را که از من و تو گناهکارتر است. یعنی من چه گناهی کرده ام که من را لعنت می کنی، تویی که مستحق لعنتی و گناهکار. (وسایل الشیعه/۷/۹۰۵) اما تعابیری که در ابتدای بحث به آن ها اشاره شده است، نه در آیات و نه در روایاتی بود که پیشتر بحث کرده بودیم. این تعابیر بسیار سنگین است. یعنی دنیا را خیلی گناهکار معرفی می کند. هم دنیا را دارای مکر و نیرنگ معرفی می کند و هم پر از آفات و نکبتها! بنابراین، شایسته است برای بررسی از محکمات شروع کنیم تا به تدریج به حل متشابهات نائل شویم.

بی شک این عالم از آن جهتی که مخلوق خداست، گناه، زشتی و قباحتی ندارد. در قرآن کریم آمده است: الذی احسن کل شیء خلقه(سجده/۷) هرچه خداوند آفریده نیکو است و عالم هم مخلوق خداست. ممکن است برخی از عناصر این عالم، یعنی زمین، آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، انسانها، حیوانات، درختان و گیاهان برای بعضی نفع و برای بعضی دیگر ضرر داشته باشد؛ ولی از نظر قرآن تمام دنیا دارای حسن است.از طرفی هم، دنیا یک موجود ذی شعوری که درصدد دشمنی با ما باشد و بخواهد ما را فریب بدهد، نیست. آیا ستارگان، دریا و کوه ها درصددند برای ما نقشه ای طرح کنند و ما را فریب دهند؟! آن موجودات، در حال تسبیح خدا هستند: «زمین و آسمان به خدا عرض کردند ما مطیع هستیم.» (فصلت/۱۱)

در این جا پرسشی مطرح است که بیشتر جنبه ادبی دارد. این دنیایی که نه شعوری دارد و نه با ما دشمنی دارد، چگونه مکار و حیله گر است؟ هم چنین باید بیندیشیم چه چیزهایی در آدمی موثر است که وی را از مسیر فطرت و تکامل منحرف می کند و سبب سقوط انسان و رسیدن به درجه حیوانیت می شود. به عبارت دیگر، با این که خدا به انسان عقل و فطرت سالم، خداخواه، دوستدار خوبی ها و زیبایی ها راعنایت فرموده است، چه طور او شیطان صفت یا حیوان صفت می شود؟ فرض کنید انسان در معرض انجام کار زشتی قرار می گیرد. کسانی که اصلاً مبتلا به گناه نشوند اندکند. البته ما یقین داریم چهارده معصوم و انبیاء و بعضی از امامزاده های بزرگوار مثل: حضرت ابوالفضل(ع)، حضرت علی اکبر(ع) و حضرت معصومه(س) معصوم اند و گناهی مرتکب نمی شوند. اما دیگران کمابیش، اگرچه گناه صغیره ای هم باشد، به آن مبتلا می شوند.

به راستی چه طور آدمی به گناه مبتلا می شود؟ مگر چه چیزی در گناه است؟ اولین چیزی که سبب می شود ما سراغ گناه، اگرچه کوچک برویم، لذتی است که در آن هست. در واقع غرایز حیوانی، ما را برای درک آن لذت به طرف آن گناه سوق می دهند. اگر لذتی نبود، آدم عاقل سراغ گناه نمی رفت؛ اگرچه آن هایی که عقل کاملی دارند، هیچ گاه سراغ گناه نمی روند.

با این حال این که چطور می شود گناه می کنیم لذتی است که در آن وجود دارد؛ لذتی که شاید در کار حلال در حداقل باشد. این عامل و شرط وقوع گناه است. گاهی مسئله از گونه ای دیگر است. آدمی خیال می کند که فلان گناه لذت زیادی دارد، اما پس از انجام، به آن لذت مطلوب خود نمی رسد. در واقع گاهی یک لذت در نظر آدم، بسیار، جلوه می کند، آن چنان را آن چنان تر نشان می دهد به طوری که لذت های دیگر در برابرش کوچک می شود. اما پس از انجام آن انسان می فهمد که این لذت آن قدر ارزش نداشته است. قرآن این عامل را به شیطان نسبت می دهد: زین لهم الشیطان اعمالهم، (انفال/ ۸۴) تزیین یک لذت توسط شیطان! این هم عامل دیگری است که به انجام گناه کمک می کند.

● عوامل ارتکاب گناه

بنابراین سه عامل سبب ارتکاب گناه می شود؛ نخست، هوای نفس است که همان تمایلات انسان و غرایز است. دوم، تزیینات شیطان و سوم دنیا است؛ جایی که گناه در آن به انجام می رسد: زین للناس حب الشهوات من النساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذهب و الفضه و الخیل المسومه و الانعام و الحرث ذلک متاع الحیاه الدنیا (آل عمران/ ۴۱) دنیا این ها است: مزرعه و باغ و کشاورزی، موقعیت های اجتماعی، اسب ها و اتومبیل های زیبا، طلا و نقره، دلار و یورو؛ گزینه هایی که آدم را جذب می کند. اگر خوردنی ها و پوشیدنی ها و… نباشد، در واقع وسیله ارتکاب گناه هم نیست. گویی که شرایطی در این عالم است که باید برای تهیه یک چیز بسیار زحمت کشید، با دیگران جنگید و از چنگ دیگران درآورد.

این تزاحمات و این شرایط خاص، منشأ گناهان است. اگر فراوانی بود و همه چیز در همه جا در دسترس بود، دیگر گناهی نمی شد. ما نیازمند هوا هستیم که همه جا و به قدر کافی هست. من نفس می کشم. دیگران هم نفس می کشند، برای آن دعوا نمی کنیم و بنابراین گناهی هم نمی شود. اگر همه خواسته های انسان این طور بود، یعنی هیچ مزاحمی نبود، دعوایی هم نبود و هیچ گناهی هم اتفاق نمی افتاد. علت، تزاحمات دنیا است. ظلم ها، قتل ها، جنایت ها، خیانت ها و دنبالش دروغها و تهمت ها برای این است که آدمی می خواهد چیزی را به چنگ بیاورد که دیگری نداشته باشد؛ حال می خواهد پول، زن، فرزند، مقام، یا هر چیز دیگری باشد.

● دنیا، سکه دورو

بنابراین، غیر از اراده و تصمیم نهایی انسان که جزء اخیر از علت تامه است، سه عامل، مقتضی یا شرط باید دست به دست هم دهند تا گناه انجام پذیرد. گفتنی است برای ما فاعل افعال به خصوص آنجایی که پای یک عامل ذی شعور درکار باشد، همان عامل ذی شعور است. فاعل ذی شعور در ارتکاب گناه، هم ما هستیم و هم شیطان. یعنی هم از نظر عقلی و هم از نظر ادبیات قرآن و روایات، نسبت این فعل به همه عواملش صحیح است، هم چنان که به فاعل های طولی هم صحیح است. بنابراین اگر ما در چاله افتادن را به دنیا نسبت دهیم به خطا نرفته ایم. چرا که دنیا، یکی از آن سه عامل است. هم چنین همین نقش عاملیت دنیا برای فریضه ای چون عبادت هم قابل تعمیم است. اگر این دنیا نبود، مسجد و مدرسه و صحنه جهاد و انفاقی نبود، کار خوبی هم انجام نمی گرفت و ثوابی هم نوشته نمی شد. پس این دنیا یک سکه دو روست.

از یک سو به تکامل ما کمک می کند: متجر اولیاء الله، مسجد ملائکه الله، یعنی اولیاء خدا از فرصت هایی که در دنیا برایشان فراهم می شود، سودهای کلان می برند. از سوی دیگر، سبب انحراف بسیاری می شود.

پس باید انسان را هشیار کرد و او را از افتادن در چاه ها و دام ها حذر داد. معمولا پزشکان نسبت به مرض ها، میکروب ها، باکتری ها، امراض مسری هشدار می دهند. آیا کار پزشک فقط این است که بگوید: آب خنک، نان گرم و گوشت بره بخورید؟ پزشک باید از ضررها حذر دهد و از بیماری ها پیشگیری کند. انبیاء ائمه اطهار(ع) و علما برای جامعه به منزله اطباء هستند.

آنان هشدار می دهند که این دنیا فریبتان ندهد! این که بگویند از دنیا برای عبادتتان استفاده کنید، اصل اولیه ارشاد و راهنمایی های انبیاست، اما باید هشدارهایی را هم به آدم گوشزد کند. آنان از بیم چاه و دشواری راه باخبرند، جاده هموار را علامت نمی گذارند، این جاده پیچ در پیچ است که راهنمایی می خواهد. بنابراین، سبب نکوهش پی درپی دنیا این است که دنیا می تواند عاملی برای گناه انسان باشد. پس این که چرا ما فریبکاری و نیرنگ بازی را به دنیا نسبت می دهیم، برای این است که یکی از شرایط انحراف و تحقق گناهان وجود چنین ظرفی است. هوای نفس و تزئینات شیطان و دنیا، هر سه دست به دست هم می دهند و انسان را در مسیر انحراف می اندازند. وقتی ظرف دنیا مهیاست، زمانی که آدمی می پندارد دزدی شیرین است و هنگامی که شیطان وسوسه می کند که مرغ همسایه غاز است! گناه شکل می گیرد. پس می توان گفت: دنیا ما را فریب می دهد. اما چرا تعبیر فریب، مکر، حیله و غدر در میان است؟

فرض کنید راهزنی می خواهد کسی را که مقصدی دارد از راه خارجش کند. دراین صورت آن راهزن راهی و شرایطی را فراهم می کند که آن فرد را فریب دهد، او را از راه به در کند تا بتواند اموالش را بدزدد یا بلایی سرش بیاورد.این مکرها و حیله ها برای این است که آدمی را از راه صحیح به یک راه دیگری بکشند. انسان برای هدف بسیار عالی و مقدسی آفریده شده است. انی جاعل فی الارض خلیفه (بقره /۰۳) یعنی جانشین خدا و همانا این تعبیر یعنی در عمر بی نهایتی در همسایگی خدا باشیم: رب ابن لی عندک بیتا فی الجنه (تحریم/۱۱) فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر (قمر/ ۵۵). هدایت فطری و عقلی و هدایت انبیاء الهی برای این است که ما این راه را بشناسیم و به سوی آن حرکت کنیم.

پس اگر چیزی باعث شد که ما از این راه منحرف شویم، همانا حیله، فریب و مکر می شود. بنابراین وقتی دانستیم آن روی سکه دنیا ما را به لذت های نامشروع می خواند و سبب انحراف می شود، آن گاه می توانیم بگوییم دنیا ما را فریب می دهد. یعنی این لذت های دنیا، به خصوص وقتی شیطان آن ها را تزیین کند، سبب انحراف می شود، هم چنان که برای غارت اموال مسافری، او را به کج راهه و بی راهه می کشانند. پس از این جهت دنیا باعث غرور ما است و دراین جا غرور به معنای فریب دادن است، نه آن غروری که در اصطلاح فارسی، برای مثال، می گویند غرور جوانی.

بنابراین آنچه سبب فریفته شدن ما می شود، این لذت های دنیاست و از این روی سکه دنیا است که ما از مسیر صحیح عبودیت منحرف می شویم و به آن مقامی که باید برسیم، نمی رسیم، سقوط می کنیم و نه تنها بالا نمی رویم، که روز به روز پست تر می شویم تا جایی که آرزو می کنیم: یا لیتنی کنت ترابا (نبأ/ ۰۴)