آیا در آخرت تکامل انسان به درجات عالیتر وجود دارد؟

پیش به سوی آخرت…این سؤال حاوی دو نکته است: اول این که آیا نجات از دوزخ به معنای تکامل است؟ دوم این که در بهشت ازدرجه‏ای به درجه بالاتری رفتن، تکامل محسوب می‏شود؟راجع به سؤال اول باید گفت: اصولاً معنای نجات از دوزخ تکامل نیست. نظیر این که به کسی گفته شود:
رتبه شما چنین است، به شرط این که این جریمه را بپردازید. در این جا پرداختن آن جریمه، به خاطر تخلّفی که کرده است،تکامل محسوب نمی‏شود. رتبه‏اش تعیین شده، ولی بر اثر سنگی که خودش بر سر راه انداخته باید از آن مانع عبور کند تا به رتبه و جایگاهی که شایسته آن است نائل آید و به عبارت دیگر رتبه چنین شخصی در قیامت، تعیین شده و آن عبارت است از این که جایگاهش فلان مرتبه از بهشت برین با اعراف است (به خاطر اعمال نیک و ایمان او)؛ به انضمام عذاب دوزخ در مدت مقرر (به خاطر گناهان و تخلفاتی که مرتکب شده است). و اما نکته دوم: در این راستا سه نظریه مطرح است:
الف) به طور کلی تکاملی وجود ندارد و هر چه هست تجلّی کمالات گذشته است و چیزی بر کمال انسان افزوده نمی‏شود.
ب ) تکامل ادامه دارد، ولی این تکامل بر اساس همان نهالی است که در دنیا غرس نموده و هم اکنون نیز به رشد خود ادامه می‏دهد؛ نه به این معنا که انسان کار جدیدی در بهشت برین انجام می‏دهد و تکامل پیدا می‏کند.
ج ) تکامل وجود دارد و هم بر اساس نهالی است که در دنیا غرس نموده و هم براساس عبادت یا تلاوتی است که احیانا در بهشت برین انجام خواهد داد.

پیش به سوی آخرت…این سؤال حاوی دو نکته است: اول این که آیا نجات از دوزخ به معنای تکامل است؟ دوم این که در بهشت ازدرجه‏ای به درجه بالاتری رفتن، تکامل محسوب می‏شود؟راجع به سؤال اول باید گفت: اصولاً معنای نجات از دوزخ تکامل نیست. نظیر این که به کسی گفته شود:
رتبه شما چنین است، به شرط این که این جریمه را بپردازید. در این جا پرداختن آن جریمه، به خاطر تخلّفی که کرده است،تکامل محسوب نمی‏شود. رتبه‏اش تعیین شده، ولی بر اثر سنگی که خودش بر سر راه انداخته باید از آن مانع عبور کند تا به رتبه و جایگاهی که شایسته آن است نائل آید و به عبارت دیگر رتبه چنین شخصی در قیامت، تعیین شده و آن عبارت است از این که جایگاهش فلان مرتبه از بهشت برین با اعراف است (به خاطر اعمال نیک و ایمان او)؛ به انضمام عذاب دوزخ در مدت مقرر (به خاطر گناهان و تخلفاتی که مرتکب شده است). و اما نکته دوم: در این راستا سه نظریه مطرح است:
الف) به طور کلی تکاملی وجود ندارد و هر چه هست تجلّی کمالات گذشته است و چیزی بر کمال انسان افزوده نمی‏شود.
ب ) تکامل ادامه دارد، ولی این تکامل بر اساس همان نهالی است که در دنیا غرس نموده و هم اکنون نیز به رشد خود ادامه می‏دهد؛ نه به این معنا که انسان کار جدیدی در بهشت برین انجام می‏دهد و تکامل پیدا می‏کند.
ج ) تکامل وجود دارد و هم بر اساس نهالی است که در دنیا غرس نموده و هم براساس عبادت یا تلاوتی است که احیانا در بهشت برین انجام خواهد داد.
به نظر ما دیدگاه سوم صحیح است. حال به عنوان نمونه و با اختصار به برخی از متون اسلامی و آیات در این زمینه اشاره می‏شود: اما برخی از آیات: یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه ای انسان! تو پیوسته به سوی پروردگارت در تلاش و تکاپو هستی، پس او را ملاقات خواهی کرد( سوره انشقاق، آیه ۶). یا الیه المصیر»، «ان الی ربک الرجعی مصیر و بازگشت انسان به سوی خداست(مائده، آیه ۱۸ و علق، آیه ۸).
پس خدای سبحان کمال بی‏نهایت است و انسان به سوی او رهنمون است و دلیلی وجود ندارد که این سیر تکاملی در قیامت متوقف شود.
و اما برخی از احادیث: مفضل بن عمر از امام صادق(ع) نقل می‏کند که فرمودند: علیکم بتلاوه القرآن فانّ درجات الجنّه علی عدد آیات القرآن فاذا کان یوم‏القیامه یقال لقاری القرآن اقرأ وارق فکلّما قرأ آیه رقی درجه ؛ بر شما باد به تلاوت قرآن، همانا که درجات بهشت بر اساس آیات قرآن است بنابراین در قیامت به قاری قرآن گفته می‏شود: بخوان و بالا برو. پس هرگاه آیه‏ای قرائت کند، درجه‏ای فراتر خواهد رفت(بحار الانوار، ج ۸، ص ۱۸۶).
ظاهر این روایت این است که قاری قرآن با تلاوت قرآن در قیامت، پیوسته به درجه بالاتری ارتقا می‏یابد و هم چنین در حدیثی از نبی اکرم(ص) می‏خوانیم که فرمود: والّذی انزل الکتاب علی محمد(ص) ان اهل الجنّه لیزدادون جمالاً وحُسنا کما یزدادون فی الدّنیا قباحهً و هرما ؛ سوگند به خدایی که قرآن را بر محمد(ص) نازل کرده است، اهل بهشت پیوسته برجمال و زیبایی‏شان افزوده می‏شود؛ همان گونه که در دنیا زشتی و پیری آنها افزایش می‏یافت{M، (علم الیقین، ج ۲، ص ۱۰۳۰). اینحدیث نیز نشانگر تکامل تدریجی بهشتیان است، گرچه تنها اشاره‏ای به جنبه‏های جسمانی دارد، ولی مسلما به طریق اولی جنبه‏های روحانی را نیز در بر می‏گیرد.
در خاتمه به این حدیث نیز توجه کنید که حضرت صادق(ع) می‏فرماید: قال‏اللّه‏ تبارک و تعالی: یا عبادی الصدیقین تنعموا بعبادتی فی الدّنیا فانکم تتنعمون بها فی الاخره ؛ ای بندگان من! به عبادت من در دنیا متنعم گشته و لذت ببرید که در نتیجه،در آخرت نیز بدان متنعم خواهید شد. آن گاه علامه مجلسی(ره) در شرح این روایت می‏فرماید: «صدیقین از عبادت پروردگار خویش بیش از هر چز دیگر لذت خواهند برد. بنابراین آنها در بهشت به ذکر الهی و عبادت او مشغول خواهند شد؛ البته نه از روی تکلیف، بلکه به خاطر لذت و تنعم آن»، (بحارالانوار، ج ۸، ص ۱۵۵) و هیچ منافاتی وجودندارد که عبادت از روی تکلیف نباشد اما توأم بالذات و تکامل باشد.
منبع: ایپرسش
تبیان