گزارشی تصویری متفاوت از جزایر مصنوعی امارات: جاذبه یا فاجعه؟

ساحل دوبی درگذشته ای نه چندان دورمحل تجمع ملاحان کم درآمد وباربران درماندۀ عربی بود که به امید اجیرشدن برای تخلیه وبارگیری لنج های ایرانی ساعت ها زیرآفتاب سوزان وبرروی رمل های تف دیده بر پا می ایستادند و به تلألؤ امواج شمالی خلیج فارس چشم می دوختند! ظرف کمتر از سه دهه،سرمایۀ عمدتاً ایرانی ومدیریت انگلیسی  این “ملخ آباد”  پر از عقرب و خارغلطان را به عظیم ترین ” دیسنی لند بزرگسالان” جهان تبدیل کرد.
این نسخۀ جهانی شدن ازنوع “نئو- لیبرال”، تغییرقبلۀ شگرفی را نیزدردوسوی خلیج فارس سبب شد؛ این بار مجموعه ای ازجاذبه های رنگارنگ درفاصلۀ زمانی معادل یک پرواز داخلی، روزانه هزاران ایرانی را به امید دستیابی به زندگی ایدآل روانۀ دوبی می ساخت؛ سرابی که چندان نپایید.
در آغازین روز های قرن بیست ویکم میلادی وبه دنبال آشکارشدن نشانه های سرنگونی قریب الوقوع ساختار اقتصادی این فوارۀ یک شبه سربرآسمان برداشته، استراتژی وطراحی فیزیکی توسعه این شیخ نشین که تا آن زمان با برنامه ریزی دقیق کارشناسانه و مدیریت اجرای سیستماتیک شرکت های توانمند اروپایی وآمریکایی تعیین وعملیاتی می شد، ناگهان تحت الشعاع ذائقۀ سطحی وبدوی حکام محلی قرار گرفت ودرنتیجۀ این “بومی سازی”، آب های کم عمق وبه ظاهر آرام دوبی صحنۀ نمایش جنون آمیزی شد که ازنظروسعت ابعاد وحجم عملیات لایروبی وشن ریزی درنوع خود درتاریخ مهندسی بی سابقه بود.

شیخ محمـد ( حاکم امارات) مثل دیگرسلاطین، معمـولاً ازبالا به همه چیز نگاه می کند (تصویر۱)! بنابراین دربازدیدهای ملوکانه ازطرح ها ی عمرانی وشرفیابی های توجیهی سرمایه گذاران، مهند سین ومسئولین دستگاه های اجرایی، جذابیت ظاهری سایت پلان و منظرۀ هوایی پروژه ها حرف اول را می زند وطبیعی است که اگرشکل مأنوس وآشنایی همچون “نخل” دستمایۀ طراحی یک مجموعۀ سوپرلوکس مسکونی/ تفریحی قرارگیرد، بی درنگ تأیید شیخ را به دنبال خواهد داشت.

دانش را ازدانا بیاموز

برآب نوشتن مردی با بصیرت می طلبد
هرسواربراسبی سوارکارنیست
مردان بزرگ به چالش های بزرگ تربرمی خیزند
شیخ محمـدبن راشد آل مکتوم (حاکم امارات)

تصویر۱- ابوظبی / نمایشگاه سیتی سکیپ Cityscape) 2009)– ، دیدار شیخ محمد بن راشد آل مکتوم از ماکت پروژۀ فالکن سیتی دوبی لنـد (Falcon City Dubailand)

در فرهنگ تصویری قریب به اتفاق کشور های عربی، نخل موتیفی شناخته شدۀ است وهرچند درحال حاضر بلند ترین درختان موجود در جزیرۀ مصنوعی “نخل جمیـرا”، دیرک های آنتن تلفن موبایلی هستند که برای جبران فقر پوشش گیاهی موجود به این شکل تزئین شده اند (تصویر۲) !، بی تردید از زمان رونمایی از نخستین

تصویر ۲ – “پالـم جمیـرا” / آنتن تلفن موبایل به شکل درخت نخل!

پروژۀ “پالـم” درنخستین سال قرن جدید تا سالها بعد، حکام امارات آنچنان مجذوب منظرۀ هوایی سایت وماکت این “نخل” پر نقش ونگاربوده اند که به رغم تمامی هشدارهای کارشناسانه درخصوص ناپایداری ژئوفیزیکی زیرسازی ها وعوارض منفی زیست محیطی ناشی ازتداخل موانع وآبگیرهای مصنوعی با جریان های طبیعی دریایی واکوسیستم موجود، تنها یک سال پس ازآغازعملیات اجرایی نخستین “پالـم” یعنی درسال ۲۰۰۲ میلادی،عملیات اجرایی دومین جزیرۀ مصنوعی از این نوع یعنی ” پالـم جـِبـِل علی” ودوسال پس از آن کارساخت سومین جزیره موسوم به “پالـم دِیـره” را آغاز کردند.پالـم های جـِبـِل علی ودِیـره به ترتیب دو وهشت برابر پالـم جمیـرا وسعت خواهند داشت(تصویر۳).حجم شن وماسه وسنگ مصرفی برای احداث دوجزیرۀ کوچکتر مجموعاً بالغ بر ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ مترمکعب است واین رقم درمورد پالـم دیـره به تنهایی معادل یک میلیارد مترمکعب خواهد بود!

تنها پس از گذشت ده سال از شروع این “چالش بزرگ”، پالم ها درحال ته نشین شدن دربستر خلیج هستند وجزایر پراکندۀ پروژۀ ” وُرلـد ” (جهـان : World)، ایدۀ کاملاً شخصی شیخ محمـد که منحصراً محصول  ذهن خلاق وشاعرانۀ اوست، همچون حبه های قند درنوازش زبانه های امواج حل ومحـومی شوند۹ (تصاویر۴ و۵).

تصویر ۳- نقش برآب؛ طرح جامع توسعه دوبی / دید فرضی ازفضا ؛ ۱- پالـم جمیـرا،   ۲- پالـم جبل علی،۳- پالم دیـره و ۴- مجمع الجـزایر مصنوعی ورلـد (World)

تصویر۴- پرسپکتیو هوایی “وُرلـد”، آنگونه که قراربود باشد.

تصویر۵- وضعیت واقعی “وُرلـد”،پس از تعلیق عملیات اجرایی درسال ۲۰۰۹ از دید سرنشینان ایستگاه فضایی بین المللی؛ قاره ها چندان شباهتی با تصاویرتبلیغاتی اولیه ندارند. دربعضی نقاط جزایر به هم پیوسته اند ودر جاهای دیگر، حل شدن تدریجی لبه ها، خطوط پیرامونی قاره ها را محو ونامشخص ساخته است.به جای نقشۀ “جهان”، کاریکاتوری از آن دردست اجراست.

– ازدوردل بردن واز نزدیک . . . !
طبیعتاً دست اندرکاران این ماجراجویی بزرگ وبه خصوص مسئولین شرکت دولتی “نخیل” مجری پروژه (های) “پالـم” فجایع فنی فوق را انکارکرده وخواهند کرد.نرخ نشست “پالم” ها – درحال حاضر- بسیارکند ترازآنست که با امکانات سنجش معمولی وحتی ازطریق پایش های بصری ماهواره ای قابل رؤیت باشد واین ملیله دوزی های پرخرج شاید بتوانند تا سالها به ” دلبری ازراه دور” خود ادامه دهند! در واقع ” پالـم” ها نسبت به پیش کسوت روسی خود (فابریکا کوخنیا۱۰) این مزیت را دارند که علاوه بر اعضای هیئت حاکمه، در معرض دید پنجاه میلیون مسافری باشند که هرساله ازاقصی نقاط عالم روانۀ این ” کعبۀ خرید ” می شوند  وبه این ترتیب برپیشانی دوبی، نقش بیلبـورد غول آسایی را ایفا کنند که جایگاه شایستۀ این امیرنشین پرتبختررا بیش از پیش به مفهوم تلفظ انگلیسی نام آن  ( امرمؤکد : بـِخـَر !Dubai = Do Buy ) نزدیک سازد!

درمورد “وُرلـد” اما وضع به گونۀ دیگری است؛ به رغم انکاروتکذیب های مکررمسئولین،تصاویرماهواره ای ” گوگل اِ رث ” (Google Earth) که امروزه به راحتی دردسترس همگان است،نشان می دهد که محصول این ذوق آزمایی ملوکانه حتی ازدورهم چنگی به دل نمی زند.

گذشته ازنواقص فنی وخطا های فاحش اجرایی که شاید تنها پس ازصرف هزینه های میلیاردی خودنمایی کنند، درسطح قواعد وراهکارها ی حرفه ای نیز،”طراحی از بالا”معمولاًمتضمن نوعی لغزش اصولی است که حتی قبل از ورود به فاز عملی قابل تشخیص است؛ عارضه ای که می توان  آنرا “گسیختگی هویت شکلی” نامید. دراین رویکرد، تجربۀ بصری بهره بردار وبینندۀ عادی که اثررا از”روی زمین” ویا در تراز های متعارف سطوح کاربردی مشاهده خواهند کرد، بعضاً یا کلاً نادیده گرفته می شود؛ این تفکیک شکلی به نوبۀ خود تفکیک منافع دوقطب مقابل سرمایه گذاروبهره بردار را به دنبال خواهد داشت و چنانکه – همچون مثال حاضر- این منافع به لحاظ ماهیت نیز در تعارض وتقابل باشند، نتیجۀ کارحتی تا مرحلۀ تناقض (هایی)  آشکار وغیر قابل توجیه پیش خواهد رفت(تصاویر۶ تا۹)؛

تصویر۶ – پالـم جمیـرا ؛ بانزدیک تر شدن به سطح زمین، چهرۀ متفاوتی ازاین جزیرۀ اشرافی رخ می نمایاند.چهره ای که به یک شهرک پرتراکم کارگری شبیه تراست تا به مجتمعی لوکس برای تفریح واستراحت میلیاردرها ! تصاویر تبلیغاتی اولیه، ویلا هایی را به نمایش گذاشته بود که فواصل زیاد بین آنها را انبوهی از گیاهان سرسبز استوایی پرمی کرد! در عمل، هزینه های پیش بینی نشدۀ ناشی از عملیات بی سابقۀ زیرسازی وتأسیسات زیربنایی، شرکت سازنده را برآن داشت تا برای تأمین سود مورد نظرخود، تراکم را تا حد اکثرممکن افزایش دهد.

تصویر۷ – درسطح زمین، پرسپکتیو ویلا های در دست ساختِ پالـم جمیـرا تفاوت محسوسی با دورنمای سایر ساخت وساز های دردست اجرا یا تکمیل شده دردوبی را به نمایش نمی گذارد. منظرۀ عمومی مجموعه، درهیچ نقطه واز هیچ زاویه ای در شکوه و جاذبۀ تصویر نخلی که درماکت پروژه ویا از ” دید پرنده ” به متقاضیان ارائه شده بود، سهیم نیست .خریداران با پرداخت اضافه بهایی سنگین نسبت به سایر مجتمع های ویلایی،  تنها این امتیاز را به دست می آورند که ویلا ی محل سکونتشان، جزئی از پازل تصویر بدیعی باشد که تنها از آسمان قابل رؤیت است!

تصویر۸ – اگر ویلای فرضی شما در پالـم جمیـرا ازنوع سنتی ودارای بادگیر یا کلاه فرنگی باشد ودریکی از روز های همیشه داغ دوبی زحمت بالا رفتن تا بلندترین بام را به خود بدهید، پرسپکتیو نه چندان هیجان انگیزی پیش روی خواهید داشت که به یادتان  می آورد در”جایی” از” پالمی” ساکن هستید؛ توسعه افقی بافت معماری وفقدان ” نشانه” عمودی درسرتاسر این نخل ۲۰ کیلومترمربعی، چشم انداز ها را تکراری، یکنواخت وخسته کننده ومکان یابی را بسیار دشوارمی سازد.

تصویر۹ – در ویلا های پالـم جمیـرا، بادگیرها عناصری صرفاً تزئینی هستند. درگرمای ۴۸ درجۀ تابستان دوبی، پرداخت قبض های ۸۰۰ پوند درماه ( سال ۲۰۰۸ میلادی ) فقط بابت هزینۀ تهویه مطبوع یک ویلا، امری عادیست ! ۱۲ شاخه های “نخل” که محل استقرارویلا هاست به دلیل اولویت فرمی ( از” دید پرنده ” )، موازی ساحل وعمود بر جریان باد غالب طراحی شده اند؛ در اقلیم های شرجی همچون دوبی، تهویۀ عرضی (Cross Ventilation) توسط جریان های طبیعی فاکتوری حیاتی وتعیین کننده است؛ اما باند های موازی و متراکم ویلا ها همچون خا کریزهای پشت سرهم ، با بالابردن “ضریب زبری پهنه”(Coefficient of Terrain Roughness)

عملاً به مقابله با این موهبت طبیعی برمی خیزند.کانال های آبی که باند های مسکونی را ازهم جدا می سازند، کابوس دیگرخریداران این ویلا های رؤیایی است؛ بن بست هایی آبی به طول بیش از ۲ کیلومتر که آب راکد محبوس در آنها دیریا زود مسأله ساز خواهد شد ۱۳ وبالاخره ماسه های سواحل اختصاصی مقابل ویلا ها دراکثر ماه های سال آنچنان داغ وسوزان است که هیچکس رغبتی به قدم زدن یا نشستن بر روی آنها نخواهد داشت.
به نظرمی رسد که بینش گردانندگان “نخیل” بجای آنکه الهام بخش جهانیان باشد، رفته رفته به مایۀ عبرت آنان بدل می شود و”پالـم” ها را می بایست (برخلاف ادعای اولیۀ شیوخ امارات) به لیست “فجایع هفت گانه” جهان افزود ونه به لیست “عجایب هفت گانه”!