نگاهی به جهان ادبی شهید مطهری

شهید استاد مرتضی مطهری نگاه ویژه و عالمانه ای به ادبیات عرفانی دارد. آثارادبی عرفانی را می شناخت وعالمانه درباره آنها داوری می کرد ودراین راستا به بوته نقد و بررسی می نهاد؛ وبراین باوربود که وارد شدن به این عرصه، کارهرکسی نیست. ایشان معتقدند : « زبان عرفان زبان رمزاست وتنها کسی می تواند وارد این عرصه شود که کلید رمزاین زبان را دردست داشته باشد. فهم این زبان بستگی به دراختیارداشتن کلید رمزآن است. عرفان گذشته ازاینکه مانند هرعلم دیگراصطلاحاتی مخصوص به خود دارد زبانش زبان رمزاست. خود عرفا دربعضی کتب خود کلید این رمزها را به دست داده اند. باآشنایی با کلید رمزها بسیاری ازایهامات وابهامات رفع می شود »(۱)

ازاین رو باکسانی که بدون آشنایی با عرفان اسلامی وکلید رمزهای زبان آن وشناخت فرهنگ حافظ به گمان خود به تفسیرسروده های اومی پرداختند به رویارویی برمی خاست وعالمانه پرده از روی جهل آنان برمی داشت.

شناخت کسی مانند حافظ آنگاه میسراست که فرهنگ حافظ را بشناسد وبرای شناخت فرهنگ حافظ لااقل باید عرفان اسلامی را بشناسد وبا زبان این عرفان گسترده آشنا باشد. استاد مطهری چون عرفان اسلامی را می شناخت به کلید رمززبان عرفان آشنا بود.

ایشان به خاطر آگاهی نسل جوان ازغنای اندیشه اسلامی ونمایاندن زیبایی های معرفت دینی به تفسیرپاره ای ازغزل های حافظ ودیگرشاعران عارف پرداخت ودراین نگاه های گذرا چنان زیبا ودقیق نگریست که بی گمان برداشت ها وتفسیرهای اومی تواند راه گشا باشد. استاد مرتضی مطهری به ادبیات فارسی عرفانی مانند تمام مقوله های دیگر نو، کنجکاوانه وخردمندانه می نگرد.

زیبایی ها، اوج ها وشکوه های عرفانی را می گیرد وآنچه رادراین چهارچوب نمی گنجد ویا خرد پسند نیست ویا زاید به نظرمی رسد هوشمندانه به کنار می نهد. نگاه استاد شهید به ادبیات فارسی وقسم رایج آن یعنی شعر، دین مدارانه و از زاویه و روزن جدید ونوگرایانه است. نگاه وی به شعرعرفانی ودرکل شعراز زاویه باید ها ونباید های آن است، نه هست ها ونیست ها. ازدید وی شعرعرفانی دورویه ووجهه دارد: « عرفان عملی وعرفان نظری».

استاد مطهری به ادبیات عرب ورشته های مختلف آن ازقبیل صرف ونحو وبیان وبدیع که به عنوان مقدمه ای بردیگرعلوم اسلامی محسوب می شود، وقوف وآشنایی کامل داشته است و دراین موارد دردوران اقامت درشهرقم، تدریس نیزمی کردند که ازآن جمله حوزه درس مطول ایشان را می توان نام برد.

دراثر آشنایی دوجانبه با اسلام وادبیات فارسی بود که استاد به نقش بسیارموثراسلام درادبیات فارسی پی برد ودرغالب کتب ایشان اشعارزیبایی ازمولوی وحافظ وسعدی ودیگران می بینیم که به مناسبت مطلب آورده شده است.

احاطه مطهری برشرح اشعارعرفانی وفلسفی، خصوصا مثنوی مولوی و دیوان حافظ قابل توجه است و آشنایی استاد باادبیات موجب شد که تا کتب ومقالات ایشان ازشیوایی کلام وشیرینی بیان برخوردارباشد. کلمات سنگین ودشواردرآثاراستاد معمولا بسیارکمیاب است والبته چنین شیوه نگارش خصوصا ازایشان که همانند دیگرعلما وفضلا زمانی بسیارطولانی اززندگی خود را با کلمات واصطلاحات فنی ولغات عربی می گذراندند، بسیارمورد تحسین است و« به تعبیر آیت الله جوادی آملی این مسئله نوعی فداکاری است».(۲)

درس وبحث علوم رسمی عقلی ونقلی نتوانست استاد مطهری راازقرآن دورنگه دارد. او که به قرآن ومعارف قرآنی سخت عشق می ورزید ارتباط وانس نزدیکی باقرآن داشت به طوری که به مصداق سخن علی«ع» شب ها پاهای خود را برای عبادت جفت کرده، آیات قرآن رابه آرامی وشمرده شمرده تلاوت می نمایند. هرشب پیش ازخواب حدود نیم ساعت به تلاوت قرآن می پرداخت واین صفت همیشگی اوبود.

استاد جلسات تفسیرمتعددی درتهران داشته اند که شروع آن ازسال ۱۳۳۴ بوده است. برای نمونه می توان جلسه تفسیرایشان در قلهک که به مدت ۱۵سال ادامه داشته است ونیزدرس های تفسیرایشان درمسجد الجواد رانام برد.

ازابتکارات بسیارجالب استاد شهید درمعارف قرآنی، بررسی موضوعی معارف قرآنی بود واین شبیه کاری بود که درمورد نهج البلاغه شروع کردند؛ هرچند موفق به ادامه آن نشد .

این روش بررسی قرآن را «شناخت قرآن» نامید. ازموضوعاتی که استاد به شیوه مورد بحث قرارداد می توان به «شناخت ازنظر قرآن»و«فلسفه تاریخ ازنظرقرآن» نام برد. استاد با به کاربردن این شیوه به معارف ارزشمندی دست یافته بود ونه تنها مسائل وموضوعات مختلف را که صریحا درقرآن ذکرشده است، مطرح می کرد بلکه مسائل جدیدی مانند شناخت وفلسفه تاریخ را که امروزه مطرح است ولی صریحا درقرآن ذکرنشده است را مورد بحث قرارداده ونظرقرآن رادرآن موارد روشن می ساخت. استاد مطهری خود ازکسانی است که اشکال عدم توجه کافی به قرآن ومعارف قرآنی رادرحوزه های علمیه سال ها پیش ،گوشزد نموده است ومی گوید :

« یک طلبه، کفایه راخوانده است رد برکفایه را خوانده است رد بر رد کفایه راهم خوانده است؛ اما ازتفسیرقرآن بی خبراست! »(۳)

اما درخصوص تدوین کتاب «داستان راستان» توسط شهید مطهری باید گفت که این اثر نشان ازشناخت وی ازنیازهای جامعه وکودکان ونوجوانان دارد ولازم است درزمان حاضرهم شخصیت هایی با اشراف وآگاهی وی وارد ادبیات کودکان شوند!

داستان راستان یکی ازمطرح ترین وپرفروش ترین کتاب ها درتاریخ ادبیات ایران است که استاد شهید با تشخیص خود اقدام به تالیف آن کرده است واین نشان دهنده شناخت ایشان برمسائل فرهنگی ونیازهای جامعه وکودکان است.

استاد مطهری در کارنامه ادبی خود کتاب های شاخص درحوزه نقد فلسفه رئالیسم، تاریخ اسلام، آثار عرفانی چون «تماشاگه راز» ، کتاب هایی درباب اقتصادی اسلامی وغیره دارد ودرکنار این ها کتاب ارزشمند داستان راستان رادرحوزه ادبیات کودک ونوجوان تدوین کرده و این اثربیش از۴۰ بار تجدید چاپ شده است.

انتخاب عنوان کتاب که هنوزبعد ازسال ها برای مخاطب تازگی وجذابیت دارد واین نشان از ذهن خلاق ونوآور وروحیه عاطفی وهنرمندانه شهید مطهری است. درآن سال ها حتی برخی این نقد رابه استاد وارد کردند که وی وارد حوزه ای پیش پاافتاده وکم اهمیت شده است ونوشتن داستان راستان را کاری ساده می پنداشتند ولی مطهری درکنارهمه دغدغه هایش، کودکان ونوجوانان را فراموش نکرده وبرای نگارش این کتاب اهتمام ویژه ای داشتند .

تدوین این کتاب براهمیت ادبیات کودک صحه گذاشت چرا که وی درآن روزگار که مشغله بسیاری داشت وکارفرهنگی هم اساسا سخت بود زمان خود را صرف تدوین داستان راستان کرد. تنها شخصی مانند مطهری که برتمام موضوعات فرهنگی کشور اشراف کامل داشت ، می توانست ضرورت تدوین این اثر را احساس ودرباره آن اقدام نماید.