معنای دعا در قرآن

در قرآن کریم آمده است «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» (بقره/۱۸۶).
به مناسبت شب های قدر که برای مسلمانان بیش از هر چیز با مفهوم دعا در ارتباط است، می خواهم درباره معنای دعا در قرآن صحبت کنم.
در جامعه ما اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی موجب شده عده زیادی از نسل جوان از هر چه رنگ دین و خدا دارد، دلزده و مأیوس شوند، هر وقت یک سلسله بحث های سیاسی و اجتماعی از منظر دین مطرح می شود، تا حدودی با استقبال مواجه می شود، ولی وقتی درباره آن مسائل اصلی که ارکان اساسی ادیان بزرگ دنیاست، مانند مسأله خدا، دعا، نیایش، استغفار و معنویات دیگر بحث می شود، با استقبال کمتری مواجه می شود. فکر می کنم علت چنین وضعی آن است که این مفاهیم در جامعه ما به صورتی خشن و غیر قابل قبول مطرح می شوند و با تجربه هایی مخرب همراه شده اند. ما امروز نیاز شدید داریم از منظری دیگر به آن ها بپردازیم.
گاهی اوقات جامعه نیاز دارد خدا از آسمان به زمین آورده شود و گاهی نیاز دارد خدا از زمین به آسمان برده شود. معنای این سخن آن است که هر وقت خدا خیلی در دور قرار گرفته باشد و مورد توجه نباشد، کسانی باید با احساس مسئولیت انسان ها را به خدا متوجه کنند، خدایی را که مطرح نیست، مطرح کنند

در قرآن کریم آمده است «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» (بقره/۱۸۶).

به مناسبت شب های قدر که برای مسلمانان بیش از هر چیز با مفهوم دعا در ارتباط است، می خواهم درباره معنای دعا در قرآن صحبت کنم.

در جامعه ما اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی موجب شده عده زیادی از نسل جوان از هر چه رنگ دین و خدا دارد، دلزده و مأیوس شوند، هر وقت یک سلسله بحث های سیاسی و اجتماعی از منظر دین مطرح می شود، تا حدودی با استقبال مواجه می شود، ولی وقتی درباره آن مسائل اصلی که ارکان اساسی ادیان بزرگ دنیاست، مانند مسأله خدا، دعا، نیایش، استغفار و معنویات دیگر بحث می شود، با استقبال کمتری مواجه می شود. فکر می کنم علت چنین وضعی آن است که این مفاهیم در جامعه ما به صورتی خشن و غیر قابل قبول مطرح می شوند و با تجربه هایی مخرب همراه شده اند. ما امروز نیاز شدید داریم از منظری دیگر به آن ها بپردازیم.

گاهی اوقات جامعه نیاز دارد خدا از آسمان به زمین آورده شود و گاهی نیاز دارد خدا از زمین به آسمان برده شود. معنای این سخن آن است که هر وقت خدا خیلی در دور قرار گرفته باشد و مورد توجه نباشد، کسانی باید با احساس مسئولیت انسان ها را به خدا متوجه کنند، خدایی را که مطرح نیست، مطرح کنند. این امر را می توان چنین تعبیر کرد که خدا را از آسمان به زمین آورند و خدایی را که مورد غفلت است و انسان ها به آن توجهی ندارند، دوباره مطرح کنند و توجه ها را به سوی آن جلب کنند. اما در بعضی از جوامع خدا آن قدر همه جا پخش می شود که مسأله خدا متبذل می شود. هر کسی دعوی ارتباط با خدا می کند و هر عمل واقعاً زشتی به نام خدا انجام می گیرد. از در و دیوار به نام خدا صد گونه صدا شنیده می شود، رسانه های عمومی همه این رنگ را به خود می گیرند، کوچه و خیابان این رنگ را به خود می گیرد. هر جا پا می گذاریم، می بینیم پرچم و شعاری دینی هست. رادیو را باز می کنیم، اول و آ خرش اسم خداست. اخبار را گوش می کنیم، اولش نام خدا و صلوات بر پیامبر است و آخرش همین طور. هر مجری در تلویزیون می خواهد بنشیند و خبر بگوید یا برنامه ای اجرا کند، ابتدا یک موعظه دینی می کند و بعد برنامه اش را شروع می کند. سخنانی که تنها افراد خاصی می توانند آن را به صورت مؤثر بیان کنند در این رسانه ها از زبان هر کس شنیده می شود. اما از طرف دیگر گردانندگان اصلی این اوضاع و محافل و رسانه ها نه تنها به معنویت، زندگی روحانی، پاکی اخلاقی، امانتداری و وفای به عهد و پیمان و راستگویی و محبت و شفقت توجه نمی کنند بلکه در سراسر جامعه دروغ و حشونت رواج می دهند.

در چنین وضعیتی مسأله خدا یک مسأْله مبتذل می شود و دلزدگی ایجاد می کند. هرکسی می خواهد از خدایی که تبلیغ می شود، فرار کند و خدای قابل قبولی برای خود پیدا کند و یا این که اصلاً خدا را رها کند و راحت شود. در چنین اوضاع و احوالی باید کار دیگری کرد. باید خدا را از زمین به آسمان برد، یعنی تعالی خدا را دوباره مطرح کرد. باید به این موضوع پرداخت که مسأله خدا و معنویت چیزی نیست که هر کسی و گروهی به نام آن و رنگ و لعاب آن هر چه خواست، بگوید و هر چه خواست، بکند. مسأْله خدا متعالی تر و مقدس تر از این است. باید توضیح داد که قداست خدا این نیست که همه جا فقط ظاهراً پر از نام خدا باشد و آیه قرآن نوشته شود، قداست خدا چیز دیگری است. قداست خدا این است که انسانی که روی زمین زندگی می کند و کارهای فسادآمیز می کند و موجود ناتمام و مضطری است، هر کاری که می کند، چه دنیوی و چه اخروی، چه برای خود یا برای دیگران، همواره متوجه این آیه باشد که «و ما قدرو الله حق قدره…» یعنی هیچ گاه انسان ها نتوانسته اند حق خدا را اداء کنند (انعام / ۹۱).

هیچ گاه آنچه درباره خدا گفته اند و می گوییم، مساوی خدا نیست و فقط تفسیری از خداست. هیچ گاه آنچه عمل می کنیم، تمام آنچه خدا گفته، نیست و همیشه گفته ها و اعمالی را که به خدا مربوط می کنیم، یا ناصواب و یا ناتمام است و ساحت خدا از آن ها بری و منزه است و باید از آن ها استغفار کنیم. قداست خدا این است که هیچ کس ادعای عصمت علمی و عملی نکند و خود را واجب الاطّاعه نداند. احتمال خطا و اشتباه و گناه دهد و استغفار را در هیچ لحظه ای فراموش نکند.

ما امروز در جامعه خود باید خدا را به آسمان ببریم، یعنی «علوّ» او را به او بازگردانیم تا بتوانیم تشخیص دهیم در میان سخنانی که به او نسبت می دهند، کدام سخن می تواند سخن او باشد و در میان اعمالی که به نام او انجام می دهند، کدام عمل می تواند به نام او نوشته شود. تنها از این راه است که حق و باطل از هم جدا می شود. در ارتباط با « علوّ خدا» دو مفهوم، بسیار عمده و اساسی اند، «دعا» و «استغفار». درباره استغفار در فرصت دیگری صحبت خواهم کرد. امشب درباره دعا صحبت می کنم.

ابتدا آیه ای را که خواندم معنا می کنم و بعد به چند آیه که در ارتباط با همین مفهوم است، می پردازم. سپس تعبیراتی را که در این آیات به کار برده شده و ارتباط آن ها را با یکدیگر تحلیل می کنم تا از طریق این تحلیل به این مطلب برسم که معنای دعا در قرآن چیست؟ در آیه ۱۸۶ سوره بقره چنین آمده: «هرگاه از تو بپرسند بندگان من درباره من، من به آن ها چنان نزدیک هستم که هر کس مرا بخواند من همان وقت به او جواب می دهم. (حال که این طور است) پس آن ها از صمیم دل و درون از من جواب بخواهند و به من ایمان ورزند تا از این طریق رشد پیدا کنند» (از طریق خواندن و جواب خواستن از من و پاسخ دادن من). مفهوم هایی در این آیه وجود دارند: سؤال، (مفهوم اول) بندگان، ( مفهوم دوم) نزدیکی خدا به انسان، (مفهوم سوم) جواب خواستن از خدا، (مفهوم چهارم)، جواب دادن خدا (مفهوم پنجم)، رشد، (مفهوم ششم).

درباره حقیقت دعا چند آیه دیگر را هم مختصراً می خوانم و به مفاهیم موجود در آن ها هم اشاره می کنم تا بعداً مجموعه این مفاهیم را کنار هم بگذارم و ارتباطشان را بیان کنم. «اُدعوا ربَّکم تضرعاً و خفیه انَّه لا یحبّ المعتدین» (ای انسان ها بخوانید پرودگارتان را با تضرع و پنهانی، پروردگار شما کسانی را که سرکشی می کنند (دعا نمی کنند) دوست نمی دارد) (اعراف/ ۵۵). در این آیه مفهوم «تضرع» وجود دارد و آیه می گوید دعا از روی تضرع باشد، مفهوم «خفیه» وجود دارد، یعنی دعا پنهانی باشد.

«و قال ربُّکم ادعونی استجب لکم» (پروردگار شما گفته است مرا بخوانید که به شما جواب خواهم داد) (غافر/۶۰). مفهوم جواب دادن خدا در این آیه هم تکرار شده است. در آیه دیگری آمده «و ادعوه مخلصین له الدین…» (خدا را بخوانید به صورتی که دین را برای او خالص می گردانید) (اعراف/ ۲۹). این جا با مفهوم «اخلاص» (خالص گردانیدن) روبرو می شویم. آیه دیگری که خواندن آن بسیار متداول است، این است: «امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء» (چه کسی پاسخ می دهد به انسان درمانده وقتی او خدا را می خواند، و چه کسی گرفتاری و درماندگی او را برطرف می کند؟) (نمل/ ۶۲). در این آیه هم دو مفهوم «اضطرار» و «کشف سوء» وجود دارد.

از مفاهیمی که در این آیات هست، تعدادی مربوط به دعاکننده و تعدادی مربوط به خداست. از آنچه به انسان مربوط می شود، یکی مفهوم سؤال است. در قرآن کریم مشتقات «دعا» در معانی مختلفی به کار برده شده اند، اما در آیه هایی که خواندم، معنای دعا سؤال و استغاثه است. سؤال نه به معنای پرسش علمی یا فلسفی، بلکه به این معنا که انسان پاسخی برای «چگونه زیستن»، «چگونه بودن» و «چگونه مردن» می طلبد. خلاصه این سؤال آن است که انسان می گوید ای خدا کجایی؟ تنهایم، به دادم برس، راهی نشانم ده، از وحشت تنهایی و سرگردانی نجاتم ده. استغاثه هم چنین چیزی است، از ماده «غوث» است. یک نوع طلب از روی اضطرار است.

این سؤال کار انسان است. مفهوم دوم تضرع است، یعنی التماس و اصرار. وقتی انسان خدا را می خواند، با تضرع بخواند نه با بی تفاوتی و خونسردی. مفهوم سوم که به انسان مربوط است مفهوم خُفیه است. این خواندن را پنهانی یا در نهان خود انجام دهد. در خواندن خدا تظاهر نکند. دعا چیزی نیست که سر هر کوی و برزن آن را بخوانند و داد بزنند و از تلویزیون پخش کنند، بلکه به خلوت و تنهایی و تمرکز احتیاج دارد. مفهوم بعدی که به انسان مربوط است، اخلاص است. خواندن خدا باید با اخلاص انجام شود، یعنی صرفاً دعا باشد و خواندن، نه چیزی بیش از خواندن. یعنی نه برای چیزی و حاجتی خدا را خواندن، بلکه خود او را خواستن و خود او را خواندن و طلب کردن. مفهوم دیگری که با انسان ارتباط دارد، اضطرار است. اضطرار یعنی درماندگی و بیچارگی. مضطر در مقام دعا کسی است که برای خود چاره ای نمی بیند و مطلقاً درمانده است.

اما آنچه از مفاهیم یاد شده در آیات فوق به خدا مربوط است، یکی نزدیکی خدا به انسان است. در آیه دیگری هم آمده «نحن اقرب الیه من حبل الورید» (خدا از رگ گردن به انسان نزدیک تر است) (ق/ ۱۶) که تعبیر بسیار لطیفی است. مفهوم دیگری که به خدا ارتباط دارد، رشد دادن وجود انسانی است. روند دعا یک تعامل دو طرفه میان انسان و خداست، انسان می خواند و خدا وجود انسان را رشد می دهد. در آیه دیگری گفته شده «قل ما یعبؤا بکم ربِّی لولا دعاکم» (اگر شما خدا را نخوانید، خدا به شما اعتنا نمی کند) (فرقان/۷۷). مفهوم دیگری که باز هم به خدا مربوط است، جواب دادن است. وقتی خدا خوانده شد، جواب می دهد. در بعضی از آیات تعبیر «اجیب» و در بعضی دیگر تعبیر «استجابت» خدا آمده است. در استجابت معنای بیشتری هست. یعنی من (خدا) هم دنبال این هستم که به شما جواب دهم، جواب دادن به شما را طلب می کنم. کشف سوء نیز از مفاهیم مربوط به خداست. آن ناامیدی ها و بیچارگی ها و ابرهای تیره و تاری را که به دور وجود انسان پیچیده شده برطرف کردن و انسان را به روشنایی و آرامش و کمال رساندن.

حال این سؤال مطرح است که چه طور انسان دچار تضرع، سؤال، استغاثه و اضطرار می شود و چه هنگام با خود خلوت می کند تا در پنهانی کسی را بخواند. چه طور انسان درصدد برمی آید که این خواندن را خالص بگرداند. ممکن است تصور کنیم این گرفتاری ها و مشکلات معمولی زندگی آدمی هستند که چنین وضعیت هایی برای او پیش می آورند. آیا این درست است؟ این تصور با آنچه درباره دعا در قرآن آمده، نمی خواند. این که هر وقت احتیاج پیدا کردی، دعا کنی، معنای اصلی دعا در قرآن نیست، چون در آیات متعددی از انسان خواسته شده همیشه خدا را بخواند، نه تنها زمانی که مشکلی پیدا می کند. یعنی انسان از آن جهت که انسان است و تا آن زمان که عمر می کند، باید دعا کند، چه در گرفتاری باشد و چه نباشد. از یک سو از انسان خواسته شده همیشه اهل دعا باشد و از یک طرف هم خواسته شده آن گونه دعا کند که اشاره کردم. اگر مجموع این مفاهیم را کنار هم بگذاریم، معنایش آن است که انسان از آن نظر که انسان است، اگر به وضعیت انسانی خود آگاه شود، هیچ وقت از تضرع دور نمی شود، از سؤال، استغاثه و اضطرار دور نمی شود، از روی آوری به خلوت و پنهان و اخلاص دور نمی شود.

در معنی واژه «صلاه» هم که یک فریضه دائمی است، گفته شده صلاه یعنی دعا. پس قرآن کریم دعا را عملی می داند که انسان باید همیشه و با همان حالاتی که گفتیم، به آن بپردازد. اکنون با توجه به این مقدمات، معنای دعا در قرآن را چگونه بفهمیم؟ مطلب این است که نگرانی و اضطرار، و سؤال و استغاثه، و تضرع در زندگی، وضعیت هایی در زندگی انسان هستند که انسان را همیشه همراهی می کنند، به شرط آن که آدمی به آن ها توجه کند و از آن ها آگاه شود. شرح قضیه این است که ما انسان ها دو گونه تجربه داریم که ما را در یک دو راهی قرار می دهند که تصمیم گیری و رها شدن از آن کار بسیار مشکلی است. ما انسان ها از آن نظر که انسان هستیم، هر وقت آزادانه زندگی و فکر می کنیم و از مشغله هایمان فارغ می شویم، گذران بودن خود را تجربه می کنیم. ما موجوداتی هستیم هر لحظه تهدید شده به عدم؛ این لحظه هستیم و لحظه دیگر نمی دانیم هستیم یا نه. ما موجوداتی گذران و تنها هستیم. هیچ چیزی در اختیار خودمان نیست. هیچ تضمینی برای خودمان نداریم.

اما این تجربه تنها و گذران بودن در یک متن جاودانه صورت می پذیرد، مثل رودخانه ای که آب همیشه در آن جریان دارد، اما بستر رودخانه ثابت است. ممکن است در طول صدها سال میلیون ها متر مکعب آب از رودخانه ای عبور کرده باشد، اما این آب ها از بستر ثابت رودخانه عبور کرده اند. ما انسان ها تجربه می کنیم که گذران هستیم، اما در متنی جاودانه. یعنی همه می روند و یا می آیند، اما مثل این که بستری وجود دارد که همه در آن می روند و یا می آیند، پدر و مادر و برادر و خواهر و آشنایان در آن می روند و می آیند. کودکی، جوانی، نوجوانی، سالخوردگی و پیری در آن بستر انجام می شود.

نمی توان گفت هیچ چیز نمی ماند و عدم مطلق محقق می شود. ما این را تجربه می کنیم که تمام این شدن ها در بستری انجام می گیرد که جاودانه است. در قرآن آمده «کل من علیها فانٍ، و یبقی وجه ربّک ذوالجلال و الاکرام» (همه هر آنچه در زمین است، فانی می شود، اما وجه پروردگار صاحب جلال و عزت تو باقی می ماند) (الرحمان/ ۲۷ و ۲۶). انسان مثلاً فکر می کند من می روم، ولی کره زمین می ماند و بعد فکر می کند زمین هم روزی می رود و بعد فکر می کند که منظومه اش هم می رود. انسان دائماً مرزهای موجود را می شکند و جلو می رود و گذران بودن را به همه چیز سرایت می دهد، ولی در نهایت نمی تواند از «عدم مطلق»، تصوری داشته باشد و این آن چیزی است که در تجربه او باقی می ماند. هر کس در فرصت خلوتی به درون خود مراجعه کند، از این دو نوع تجربه در درون خودش آگاه می شود. چرا عده ای از انسان ها هیچ وقت نمی خواهند با خودشان تنها باشند؟ علتش آن است که آگاهی به گذران بودن آن ها را اذیت می کند؛ تحمل این تجربه برایشان سخت است.

حال می گوییم اضطرار، ترس و نگرانی و سؤال انسان از آن جا ناشی می شود که او این هر دو تجربه را با هم دارد. از یک سو تجربه گذران بودن را دارد و از سوی دیگر لذتی از جاودانگی را می چشد. این جاودانگی ای است که گرچه از آن حظی می برد، ولی برایش حاصلی ندارد و فوراً از دستش می رود و او را تنها و درمانده بر جای می گذارد. این تجربه توأمان گذران بودن و جاودانگی، در درون انسان اضطرار و نگرانی ایجاد می کند. بیچارگی مطلق و بنیادینی که انسان دارد، دقیقاً از همین جا سرچشمه می گیرد. ممکن است بسیاری از افراد بگویند ما اضطرار و اضطراب نداریم. بله، چون ما پناهگاه هایی برای خودمان درست کرده ایم، چنین فکری می کنیم، وقتی از این پناهگاه ها بیرون بیاییم، معلوم می شود در درون ما چه چیزهایی وجود دارد و چه خبرهایی هست.

روان شناسان و انسان شناسان معتقدند کسانی که به این اضطرار آگاهی پیدا می کنند، سه راه در پیش دارند: نفی گذران بودن، نفی جاودانگی، پذیرفتن اضطرار و اضطراب خود و زندگی کردن با آن. یک عده پایان پذیری را نفی می کنند و یک عده جاودانگی را نفی می کنند. کسانی که پایان پذیری را نفی می کنند، به جاودانه های دروغین پناه می برند. مثلاً یکی مال را جاودانه می سازد و به آن پناه می برد و از این طریق گذران بودن و تنهایی خود را می پوشاند تا آن را نبیند و احساس نکند. یکی شهرت، دیگری علم، دیگری مقام و قدرت را و دیگری هنر را. هر کس به گونه ای در زیر این خیمه ها سکنی می گزیند و به خود القاء امنیت و جاودانگی می کند. این اشخاص به اشکال مختلف تجربه پایان پذیری و گذران بودن خود را نفی می کنند. اما عده ای دیگر آنچه را از تجربه جاودانگی به دست آورده اند، ولی در دست آن ها باقی نمانده آن را، نفی می کنند. آنها می گویند اصلاً جاودانه ای در کار نیست و ما درباره آن فریب خورده ایم. این ها کسانی هستند که در یأس و تجربه پوچی غوطه می خورند و نهایتاً در خود فرو می روند و مثل آب راکد می شوند و بالأخره در زیر یوغ هستی از میان می روند. شما حتماً با کسانی برخورد داشته اید که آن قدر منفی هستند که همه چیز را نفی می کنند. این ها بدبین هایی هستند که به راز جاودانگی پشت کرده اند و خود را از انس با آن محروم ساخته اند. دسته سوم کسانی اند که همین وضعیت ناآرام و نوسان میان گذران بودن و تجربه جاودانگی و اضطراب ناشی آن را می پذیرند و اصلاً خود را همین سان می یابند و با خود کنار می آیند و آرام می گیرند، به شرط آن که طوفان یک حادثه آن ها را متلاطم نسازد و توازن آن ها را بر هم نزند.

اما راه چهارمی هم هست که بعضی از ادیان بزرگ دنیا آن را مطرح می کنند و آن این است که آدمی سعی کند از طریق تهذیب دائمی نفس از هر چه او را احاطه کرده و محدود می کند و از طریق شکستن دیوارهای زندان وجودی اش (به قول مولانا) تجربه بستر جاودانه را در خود ماندگارتر کند و اتصال های بادوام تری با آن برقرار سازد. همان جاوادنگی که بویی از آن به مشام جانش رسیده، اما نمی تواند آن را نگاه دارد. در اصطلاح قرآن، دعا چنین تلاش و کوششی است. خواندن خدا در واقع همین است و به همین دلیل گفته شده بهترین وقت دعا، یک سوم آخر شب است، چون در ثلث آخر شب همه جا ساکت است؛ عواملی که انسان را از تنهایی غافل می کنند در کار نیستند و آدم به خوبی می تواند تنهایی اش را احساس کند، فردانیت خودش را تجربه کند. انسان در این حالت که پدر و مادر و فرزند و همسرش خوابیده اند، می تواند درک کند که تنهاست، خودش است. با چنین وضعیتی، تضرع، استغاثه و سؤال آغاز می شود. ما نباید از تنهایی فرار کنیم، بلکه باید خودمان مقدمات تنها شدن را فراهم کنیم. نباید از تجربه اضطرار فرار کنیم، بلکه باید مقدمات شکل گیری این تجربه را فراهم کنیم.

وقتی وجود پر از استغاثه شود، پر از سؤال و تجربه درماندگی و بیچارگی شود، این جاست که سؤال از خدا شروع می شود، انسان در این وضعیت یک منجی می خواهد، کسی را می خواهد که به دادش برسد، اگر این وضعیت که آن را وضعیت اضطرار و اضطراب می نامم، به درستی تحقق پیدا کند، اجابت از سوی خدا شروع می شود. جواب دادن خدا بر اساس آن چیزی که از قرآن می فهمیم، این گونه شروع می شود که اولاً تجربه تنهایی و فردیت و اضطرار و اضطراب انسان عمق پیدا می کند و انسان کاملاً و با تمام وجود به آن تن می دهد، سپس انسان به تدریج در آن وضعیت با پیرامون خود یعنی جهان احساس خویشاوندی می کند و عضوی از جهان می شود و این همان است که محققان عرفان از آن به تجربه اتحاد با هستی تعبیر کرده اند. وقتی شخص خود را عضوی و جزئی از جهان تجربه می کند، در این حال گویی جهان دریایی است که او هم قطره ای یا موجی یا بخشی از این دریاست. از تنهایی رها شدن همین است و جواب خدا هم همین است. هر چه حالت دعا عمیق تر و طولانی تر شود، جهان فراخ تر و با عظمت تر و مواج تر و رازآمیزتر تجربه می شود و این تجربه همان تجربه خود خداست، در آن حد که برای انسان ممکن است. این گونه است که جواب دادن خدا همان ظهور خود خدا برای انسان است. در حد طاقت انسان.

به ما گفته شده مقدمات دعا را فراهم کنید. کسی به خدمت یکی از ائمه علیهم السلام، ظاهراً امام چهارم رسید و گفت من هر چه می خواهم در آخر شب دعا کنم، حال دعا پیدا نمی کنم. ایشان در پاسخ فرمودند: «قیدک ذنوبک»، یعنی گناهان تو زنجیرهایی به دست و پای تو بسته اند که حتی آخر شب هم که بلند می شوی و می خواهی تنها باشی، از دست و پای تو باز نمی شوند. یعنی این نمی شود که آدم در طول روز هر جور که خواست، زندگی کند و بعد آخر شب بلند شود و دعا کند. من مکرر با این پرسش مواجه می شوم که افرادی علاقه شان به عبادت و نیایش سلب شده است و می گویند حال آن را پیدا نمی کنیم. به آن ها همیشه عرض می کنم آدم نمی تواند هر جور که خواست زندگی کند و بعد نماز و دعای با حال داشته باشد، این شدنی نیست. بنیانگذارن ادیان این مسائل را در یک مجموعه مطرح کرده اند. آن ها نگفته اند که آدم می تواند هر کاری بکند و بعد دعا کند و نماز بخواند و این ها وسیله تهذیب نفس او شود. اگر در قرآن آمده «ان الصلاه تنهی عن الفحشا و المنکر» (نماز از فحشاء و منکر باز می دارد) (عنکبوت/ ۴۵). حرف درستی گفته شده، به شرط این که مقدمات روانی دعا و نماز فراهم شده باشد.

می گویند ما نماز می خوانیم و روزه می گیریم و با این که می گویند این ها معنویت ایجاد می کند، ما هیچ معنویتی نمی بینیم و هیچ اثری در ما برجا نمی ماند. بنابراین ما می رویم سراغ تکنیک هایی که مثلا در ادیان توحیدی نیست، ولی معنویت ایجاد می کند، مثلاً مدیتیشن می کنیم. البته مدیتیشن تکنیک خوبی برای آرامش است و باید از آن استفاده کرد، اما باید با این مسأله هم مواجه شد که چرا دعاها و عبادات ما آرامش نمی دهند. من که این مطلب را عرض می کنم، بیانم، بیان تکلیف نیست. نمی خواهم بگویم که تکلیف است که نماز بخوانند و تکلیف است که روزه بگیرند، قصد من بیان مطلب دیگری است و آن این است که بنیانگذاران ادیان که به دعا (عبادت، ستایش، نماز و …) دعوت کرده اند، حرفشان این بوده که انسان در درجه اول باید یک زندگی سالم اخلاقی داشته باشد و آن گاه دعا کند و نماز بخواند.

در این زندگی سالم اخلاقی خیلی چیزها وجود دارد؛ حلال، حرام، خوب، بد، ادای امانت، وفای به عهد، اجتناب از گناه (گناهان اصلی تقریباً در تمام ادیان بزرگ دنیا مثل هم هستند) خدمت و محبت به انسان ها و… . دعا و نماز وقتی دعا و نماز می شود و خدا آن را اجابت می کند که در یک زندگی سالم اخلاقی شکل گرفته باشد.

بزرگان ادیان تاکید کرده اند که اگر ما یک زندگی سالم و اخلاقی و یک روح سبکبال داشته باشیم، آن وقت «ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر» محقق می شود. قلب نماز، خشوع و خضوع است، وقتی انسان این مقدمات خضوع و خشوع را آماده نمی کند و به نماز می ایستد، چه انتظاری می تواند از نماز داشته باشد؟ انسان باید در درون یک سیستم اخلاقی زندگی کند تا بتواند دعای واقعی کند، نماز واقعی بخواند، روزه واقعی بگیرد و … .

پس دعا باید از عمق وجود انسان مضطر و تنها برخیزد، آن هم با محتوای سؤال و استغاثه، همراه با تضرع و اخلاص. تجربه نشان داده است که اگر این دعا محقق شود، مستجاب می شود؛ معنای استجابت آن است که خدا در درون آدمی و در جهان (به صورت انفسی و آفاقی) به تجربه دعا کننده در می آید. جواب خدا خود خداست. افسوس که این معنای بلند مانند سایر معانی بلند معنوی در جامعه ما مبتذل شده است. آری در چنین شرایطی است که خدا را باید از زمین به آسمان برد و او را از دست بندگانش نجات داد تا تعالی او درد انسان های دردمند را دوا کند.
 
    نویسنده : محمد مجتهدشبستری 
 
 
   پایگاه اطلاع رسانی اصلاح