مجموعه روشهاى آموزش احکام

یکى از مسائلى که در تمام علوم دنیاى امروز مطرح است و براى انجام آن بیشترین و بهترین امکانات به کار گرفته مى‏شود، شیوه و روش‏آموزش است که در تفهیم و موفقیت استاد، نقش بسزایى داردواحکام دین به جهت اهمیت‏خاصى که دارد باید با بهترین و پیشرفته‏ترین روش بیان شود تا جاذبه لازم براى فراگیرى آن ایجاد شود و در این جا ابتدا نکاتى را تحت عنوان اصول تدریس بیان مى‏نماییم و سپس مجموعه‏اى از روشهاى آموزش احکام را بطور فهرست‏وار اشاره مى‏نماییم.

اصول تدریس احکام

تدریس و آموزش احکام به دیگران شرایط و اصولى دارد که برخى از آنها عبارتند از:

یکى از مسائلى که در تمام علوم دنیاى امروز مطرح است و براى انجام آن بیشترین و بهترین امکانات به کار گرفته مى‏شود، شیوه و روش‏آموزش است که در تفهیم و موفقیت استاد، نقش بسزایى داردواحکام دین به جهت اهمیت‏خاصى که دارد باید با بهترین و پیشرفته‏ترین روش بیان شود تا جاذبه لازم براى فراگیرى آن ایجاد شود و در این جا ابتدا نکاتى را تحت عنوان اصول تدریس بیان مى‏نماییم و سپس مجموعه‏اى از روشهاى آموزش احکام را بطور فهرست‏وار اشاره مى‏نماییم.

اصول تدریس احکام

تدریس و آموزش احکام به دیگران شرایط و اصولى دارد که برخى از آنها عبارتند از:

۱٫ کسب تسلط علمى

استاد احکام باید در پى کسب تسلط علمى بر مسائل شرعى باشد، بویژه احکامى را که مى‏خواهد در یک جلسه و یا در یک کلاس مطرح نماید تا بتواند بطور نسبى پاسخگوى غالب سؤالات افراد باشد. البته لازم نیست که هر پرسشى را بتواند پاسخ دهد، ولى نباید به گونه‏اى هم باشد که اغلب سؤالات را بى‏جواب بگذارد، زیرا یکى از عوامل جاذبه داشتن هر درسى تسلط علمى استاد بر موضوع و محتواى درس است.

۲٫مطالعه قبل از تدریس

معلم احکام علاوه بر این که بطور معمول باید توضیح المسائل و کتابهاى مانند آن را مطالعه کند، لازم است قبل از تدریس نیز مسائل هر درس و جلسه را مجددا مطالعه نماید تا در هنگام آموزش احکام، مساله‏اى را به دیگران اشتباه نگویدو کوشش کند احکامى را که در رساله و کتابهاى مانند آن دیده است‏براى دیگران بازگو نمایدو تنها به شنیدن از افراد اکتفا نورزد، مگر در مواردى که چاره‏اى جز شنیدن نیست و یا افراد پاسخ‏دهنده، مورد اطمینان علمى و فقهى انسان باشند، زیرا یکى از عوامل اشتباه بیان کردن احکام این است که مسائل شرعى براساس «شنیدن‏»ها گفته مى‏شود نه براساس «دیدن‏»ها.

۳٫ تنظیم و دسته‏بندى احکام

یکى از مسائل مهمى که قبل از آموزش باید بدان توجه نمود، تنظیم و دسته‏بندى احکام است، زیرا در این صورت، تفهیم و تفهم بسیار آسان و یاددادن و یادگیرى بسیار پرجاذبه خواهد بود.

۴٫ همراه داشتن کتاب احکام

آنان که احکام را براى سایرین مى‏گویند، بهتر است رساله توضیح‏المسائل را همراه خود داشته باشند تا در صورت تردید و یا ندانستن مساله‏اى با استفاده از آن، پاسخ صحیح را بدهند و نقطه ابهامى براى کسى باقى نگذارند.

۵٫ پرهیز از پاسخهاى احتمالى

یکى از نکات بسیار مهم شرعى و اخلاقى که معلم احکام باید بیش از اندازه به آن توجه کند، این است که در صورت ندانستن مساله‏اى از پاسخ به آن خوددارى نماید. و در پاسخ به سؤالات شرعى از کلماتى، مانند «تقریبا»، «احتمالا»، «ظاهرا»، «احتیاطا»، «به نظرم مى‏آید»، «اگر اشتباه نکنم‏» پرهیز کند، زیرا طبق حدیثى از امام باقر -علیه السلام: «کسى که حکمى را اشتباه به دیگران بگوید، گناه خطاى آنان به عهده او خواهدبود» و شاید یکى از دشواریهاى تدریس احکام، رعایت همین اصل باشد.

۶٫ تنوع در بیان احکام

در بیان احکام باید توجه داشت که علاوه بر مسائل طهارت، وضو، غسل،تیمم و نماز به بیان مسائل گوناگون و متنوع دیگر آنها از قبیل آثار اخلاقى،اجتماعى و سیاسى نیز پرداخت.

۷٫ ذکر مدرک و ماخذ

در آموزش احکام تا آن جا که ممکن است، باید مدرک و ماخذ هر مساله و حکمى بیان شود تا براى دیگران نیز راهنما و راهگشا باشد به‏ویژه در هنگام طرح احکامى که کمتر شنیده شده‏اند و براى شنوندگان تازگى دارند، رعایت این نکته ضرورى‏تر است. در غیر این صورت، موجب عدم اطمینان شنونده نسبت‏به استاد خواهد شد.

۸٫ پرهیز از اصطلاحات مشکل

اساتید احکام معمولابراى کسانى تدریس مى‏نمایند که شرایطشان ایجاب نمى‏کند تا اصطلاحات مشکل و نامانوس و پیچیده را براى آنان به کار گیرند و دلایل فقهى احکام را ذکر نمایند، زیرا بحث احکام براى «مقلدین‏» یک بحث استدلالى نیست تا نیازى به آوردن دلیل باشد; پس شایسته است که از بیان اصطلاحات مشکل و نامانوس و دلایل فقهى احکام خوددارى شود، مگردر موارد استثنایى که زمینه استفاده و ضرورت فراگیرى آن وجود داشته باشد و باید توجه نمود که فضل و فضیلت انسان به این است که به گونه‏اى سخن بر زبان آورد که «عوام بفهمند و خواص بپسندند» نه آن‏که با الفاظ و اصطلاحات مبهم و پیچیده بخواهد علم و فضل خویش را به رخ دیگران بکشد.

۹٫ زمینه‏سازى بیان احکام

استاد دانا آنچه را که مى‏داند بر زبان نمى‏آورد، بلکه با توجه به ظرفیت و کشش علمى مخاطبان مسائلى را بیان مى‏کند که زمینه پذیرش و دریافت آن را داشته باشند.

۱۰٫ ذکر مثالها و مصادیق

برخى از مردم مسائل شرعى و احکام را به صورت کلى مى‏دانند، ولى مثالها و مصادیق و موارد آن را نمى‏شناسند; به عنوان مثال مى‏دانند که در وضو نباید مانعى از رسیدن آب به اعضاى بدن باشد.

۱۱٫طرح سؤال

سؤال و پرسش، کلید در علم و دانش است و استعدادهاى نهفته را شکوفا مى‏سازد. استاد زبردست مى‏تواند با طرح سؤال،اشتیاق به فراگیرى احکام را در مخاطبان خود زنده نماید. آن جا که شنوندگان نیازى به یادگیرى مسائل شرعى در خویش نمى‏بینند با پرسشهاى زیبا و جالب مى‏توان ضرورت و اهمیت فراگیرى احکام را براى آنان بیان کرد.

۱۲٫ یادداشت‏سؤالات و پاسخ آنها

مهم آن نیست که استاد مطلبى را نداند، بلکه آنچه ارزش دارد این است که مطالب وى از صحت و درستى و استوارى برخوردار باشد.

هر استادى ممکن است در کلاس درس خویش با پرسشهایى روبه‏رو شود که پاسخ آنها را نداند، بنابراین، یکى دیگر از اصول تدریس احکام، یادداشت این‏گونه سؤالات و تلاش براى پاسخ‏یابى آنهاست، زیرا این امر باعث احترام مستمع و فزونى دانش فقهى استاد خواهد بود و از سوى دیگر، پاسخ سؤالات فراموش نمى‏گردد و مستمعان نیز احساس مى‏کنند که نیازهاى فقهى آنان برآورده مى‏شود.

۱۳٫ بررسى نکات منفى و مثبت

یکى از عوامل رشد و پیشرفت استاد و کلاس وى بررسى نکات منفى و مثبت و کسب نظرها و پیشنهادهاى سودمند شرکت‏کنندگان است و این اصل نه تنها از شخصیت استاد نمى‏کاهد، بلکه بر طرف کردن نکات منفى، ضعفها را از بین مى‏برد و به کارگیرى نکات مثبت، حسنها را افزون مى‏نماید و دریافت پیشنهادها استاد و درس را به رشد و کمال رسانده، و محبت معلم را در قلوب شاگردان هر چه بیشتر جارى مى‏سازد ^(۱) .

۱۴٫ شناخت زمان، مکان و نیاز مخاطبان

با توجه به این که احکام دین بسیار گسترده است و نمى‏توان همه مسائل را مطرح نمود بر مربیان است که شرایط زمان و مکان و نیازهاى مخاطبان را در نظر بگیرند و مسائلى را مطرح کنند که انگیزه شنیدن نسبت‏به آن وجود داشته باشد.

۱۵٫ دقت در بیان مسائل اختلافى

یکى از مسائلى که در بیان احکام لازم است رعایت‏شود، این است که مربى احکامى را بگوید که مشترک بین نظریات مراجع باشد و اگر مسائلى اختلافى را مى‏خواهد بیان کند، لازم است نظر مرجع مورد توجه آن جمعیت و مخاطبان را نیز بگوید.

مجموعه روشهاى آموزش احکام

۱٫ روش سنتى

یکى از روشهاى معمول و رایج در بیان احکام که از گذشته بوده و هست، روش روخوانى از متن کتابهاى احکام با همراه توضیح جزئیات و نکته‏هاى آن است.

امتیازى که این روش دارد این است که هم گوینده احکام کمتر به اشتباه مى‏افتد و هم مخاطبان با اطمینان بیشترى مى‏توانند به آن مسائل عمل نمایند، ولى این روش، چون معمولا با یکنواختى و سمعى بودن صرف همراه مى‏باشد، از جاذبه کمترى برخوردار است.

۲٫ احکام موضوعى

یکى از شیوه‏هاى بیان احکام، دسته‏بندى احکام در موضوعات گوناگون براى مخاطبان مختلف است و این شیوه، نمونه‏هاى بسیارى دارد که در این جا به تعدادى از آنها اشاره مى‏نماییم:

الف. رساله نمونه آقاى موگهى که در چندین جلد چاپ شده است.

ب. رساله نوین که در موضوعات مختلفى، چون عبادى، سیاسى، اقتصادى، خانواده و پزشکى و… که توسط آقاى بى‏آزار شیرازى تالیف شده است.

ج. احکام پسران و دختران و سایر موضوعاتى که آقاى فلاح‏زاده تنظیم و چاپ نموده است.

د. احکام آبها، پوشش و قبله و… که توسط آقاى وحیدى تنظیم و چاپ شده است.

۳٫ آموزش از طریق فیلم و اسلاید و ویدئو و دیگر وسایل کمک آموزشى که به صورت سمعى و بصرى انجام مى‏شوند.

۴٫ احکام شعرى که براى تسهیل و تنوع در یادگیرى احکام مطرح شده که در قسمت م‏آخذ به بعضى از منابع این اشعار اشاره شده است و در آخر بحث این مجموعه نیز قسمتى از اشعار آمده است.

۵٫ بیان احکام در قالب داستان که بیشتر در میان نوجوانان کاربرد دارد که مربى، احکام مورد نظر را براى این که ایجاد خستگى نکند و به سهولت در اذهان نوجوانان جاى گیرد به صورت داستان در مى‏آورد و از این شیوه در مجله «سلام بچه‏ها» استفاده شده است.

۶٫ احکام به صورت پانتومیم و بدون صدا که براى دانش‏آموزان مطرح مى‏شود که همراه با تنوع و سرگرمى است.

۷٫ احکام تصویرى که در مراکز آموزشى کاربرد دارد براى تفهیم احکام، بسیارى از مسائل را مى‏توان در قالب طرح و تصویر بیان نمود; این روش را عده‏اى مانند آقاى قدوسى در دو کتاب «آموزشگاه نماز» و «اردوگاه رمضان‏» به کار برده است.

۸٫ احکام مسابقه‏اى و سؤالى که این کتاب در مقام این نوع از بیان احکام است که خود دهها روش و سوژه مخصوص به خود را دارد.

۹٫ احکام استدلالى که به همراه احکام، ادله آن نیز مطرح مى‏شود.

۱۰٫ احکام آموزشى که به صورت کلاسیک طراحى شده و اساتیدى مانند بى‏آزار شیرازى، وحیدى، قدوسى، قربانیان و… از آن استفاده نموده‏اند و کتابهاى «رساله آموزشى‏» و «رساله نوین‏» نیز نمونه هایى از این قبیل آثار است.

۱۱٫ روش عملى

یکى از شیوه‏هاى بیان احکام، روش عملى و تجسمى است که به صورت سمعى و بصرى انجام مى‏شود و این روش، نقش بسیار مفیدى در آموزش دارد.

بسیار دیده مى‏شود که افرادى به صورت تئورى مساله‏اى را در حفظ دارند، اما همین که در عمل مى‏خواهند، پیاده کنند دچار اشتباه مى‏شوند; نظیر کیفیت وضو گرفتن و یا تیمم بسیار هستند که اصل مساله مى‏دانند ولى در انجام آن دچار اشتباه مى‏شوند.

بنابراین، لازم است احکامى که آموزش آن به صورت تجسمى امکان دارد، خصوصا براى مخاطبان نوجوانان، به این سبک مطرح شود.

۱۲٫ احکام اخلاقى

یکى از روشهاى آموزش احکام این است که استاد، علاوه بر بیان احکام به تناسب از بحثهاى اخلاقى نیز استفاده مى‏کند; به عنوان مثال اگر سخن از بحث طهارت ظاهرى است از طهارت معنوى نیز بحث مى‏شود.

اگر بحث از تقلید مطرح است، ضمن بحث از احکام تقلید از مباحثى، چون تقلید کورکورانه و تقلید آگاهانه و بحث نوگرایى و سنت‏گرایى استفاده مى‏شود.

البته لازم است مربى از ابتدا در این شیوه از آموزش، مباحثى را انتخاب نماید که به نحوى با مباحث اخلاقى تناسب داشته باشد، مانند مباحث امر به معروف، دروغ، صله‏رحم، نماز، غیبت، آزار و اذیت، قرض، امانت و اسراف.

۱۳٫ روش ترکیبى

این روش، ترکیبى از تمام روشهاى قبلى است که هر کدام از آنها با توجه به شرایط زمان و مکان و نوع مخاطبان و مسائل شرعى در تدریس و بیان احکام به کار گرفته مى‏شود و این روش از بیان احکام از تنوع و جاذبه خاصى برخوردار است.

پى‏نوشت:

۱٫ از جزوه روش تدریس احکام عبدالرحیم موگهى.