قلعه‌های باستانی استان کردستان

قلعه پالنگان
روستای «پالنگان» در ۱۵ کیلومتری شهر کامیاران و ابتدای منطقه‌ی اورامان قرار دارد. در ۸۰۰ متری روستا در دره‌ی زیبای «تنگیور» و در محل چشمه‌های پر آب «شیخ علاء الدین»، «شیخ خاتون» و «شیخ عمر»، قلعه پالنگان وجود داشت که اکنون بقایای اتاق‌ها، آتشکده‌ها و پل‌های قدیمی آن پابرجاست. آثار به دست آمده از قلعه و بقایای پل‌های ساخته شده بر روی رودخانه، قدمت آن را به دوره‌ پیش از اسلام می‌رساند.
نویسنده‌ کتاب «تحفه ناصری» قلعه را مدت‌ها محل سکونت امرای «کلهر» دانسته و می‌نویسد: خسروخان اردلان در سال ۵۶۴ ه. ق قلعه را متصرف و جزو قلمرو خود درآورد و از آن‌جا که آب و هوای قلعه «زلم»، در شهر زور آباد مناسب نبود، مرکز فرمانروایی خود را به «پالنگان» انتقال داد. مدارک حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی مرتبط با این دوره و نزدیک بودن قلعه به کتیبه «تنگیور» انتقال از قلعه «زلم» به پالنگان را ثابت می‌کند.
قلعه تا بعد از انتقال مرکز حکومت خاندان اردلان از پالنگان به «حسن آباد»، یعنی در حدود قرن دهم ه ـق آباد بود. 
چنگیز قلعه
نزدیک شهر بیجار و در ۲۰ کیلومتری شهر، بر بالای کوهی در جاده‌ی بیجارـ سنندج بقایای قلعه‌ای وجود دارد که به «چنگیز قلعه» معروف است. این قلعه که فقط بقایای دیوارها و آب انبارهای آن باقی مانده، در گذشته دارای تأسیساتی مهم در منطقه بود.

قلعه پالنگان
روستای «پالنگان» در ۱۵ کیلومتری شهر کامیاران و ابتدای منطقه‌ی اورامان قرار دارد. در ۸۰۰ متری روستا در دره‌ی زیبای «تنگیور» و در محل چشمه‌های پر آب «شیخ علاء الدین»، «شیخ خاتون» و «شیخ عمر»، قلعه پالنگان وجود داشت که اکنون بقایای اتاق‌ها، آتشکده‌ها و پل‌های قدیمی آن پابرجاست. آثار به دست آمده از قلعه و بقایای پل‌های ساخته شده بر روی رودخانه، قدمت آن را به دوره‌ پیش از اسلام می‌رساند.
نویسنده‌ کتاب «تحفه ناصری» قلعه را مدت‌ها محل سکونت امرای «کلهر» دانسته و می‌نویسد: خسروخان اردلان در سال ۵۶۴ ه. ق قلعه را متصرف و جزو قلمرو خود درآورد و از آن‌جا که آب و هوای قلعه «زلم»، در شهر زور آباد مناسب نبود، مرکز فرمانروایی خود را به «پالنگان» انتقال داد. مدارک حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی مرتبط با این دوره و نزدیک بودن قلعه به کتیبه «تنگیور» انتقال از قلعه «زلم» به پالنگان را ثابت می‌کند.
قلعه تا بعد از انتقال مرکز حکومت خاندان اردلان از پالنگان به «حسن آباد»، یعنی در حدود قرن دهم ه ـق آباد بود.
 
چنگیز قلعه
نزدیک شهر بیجار و در ۲۰ کیلومتری شهر، بر بالای کوهی در جاده‌ی بیجارـ سنندج بقایای قلعه‌ای وجود دارد که به «چنگیز قلعه» معروف است. این قلعه که فقط بقایای دیوارها و آب انبارهای آن باقی مانده، در گذشته دارای تأسیساتی مهم در منطقه بود.
ساختمان این قلعه از سنگ، ساخته شده و از ملات ساروج (مخلوطی است از آهک و خاکستر یا ریگ که در آب به مرور جذب انیدرید کربنیک کنند و آهکش به صورت سنگ آهک که محکم و پایدار است در می آید و از آن در جهت ساختن بنا استفاده می کنند ) نیز درآن بهره گرفته‌اند. تاریخ ساخت دقیق قلعه مشخص نیست. لیکن بقایای معماری و سفال های موجود، آثار دوره تاریخی احتمالاً ساسانی و دوره اسلامی را نشان می‌دهد.
 
قلعه حسن‌آباد
در گذشته‌های بسیار دور، جاده‌ی قدیم سنندج ـ کرمانشاه از روستای حسن آباد که در ۵ کیلومتری سنندج واقع بود، می‌گذشت. درسال ۷۴۶ه. ق «امیر حسن خان اردلان»، بر بلندای کوهی در جنوب روستا، قلعه مستحکمی برای مرکز حکومت خود بنا کرد. در اوایل قرن دهم ه .ق «هلوخان اردلان» والی وقت کُردستان، آن‌جا را مقر حکومت قرار داد. احتمالاً آبادی و قلعه حسن آباد قبل از تأسیس شهرِ سنه دژ (سنندج) مرکز ولایت کُردستان بود و از سال ۱۰۴۶ هـ. ق پس از انهدام قلعه حسن آباد، سنندج مرکز ولایت کُردستان شد. آثار و بقایای تأسیسات قلعه حسن آباد، هنوز بر جای است.
 
قلعه سنندج (دژ سنه)
یکی از قلعه‌های قدیمی کُردستان، قلعه سنندج بود. هنگامی که «سلیمان خان اردلان» از طرف «شاه صفی» به عنوان والی کُردستان منسوب شد، مرکز ایالت کُردستان را از حسن آباد به سنندج انتقال داد و قلعه‌ای ساخت که به «دژسنه» معروف شد. این قلعه بعدها با گسترش شهر، در داخل محله‌ای قرار گرفت که به محله «میان قلعه» معروف بود. «سنه دژ» بالای تپه‌ای درکمال استحکام بنا شد و در برخی کتب توصیف جالبی از فضاها و تزیینات معماری آن آمده است. از جمله: بر گرد محله میان قلعه که دارالحکومه و سرای خسرو خان و امان اله خان بود، دیواری کشیده‌اند مشتمل بر چهار دروازه … . اول دروازه «قلعه چوالان» که رو به مغرب دارد. دوم دروازه «تپوله»، سوم دروازه «عبدالعظیم» که روی آن به سمت قبله است. چهارم، دروازه «بازار» که رو به مشرق است. به این ترتیب، مشخص می‌شود که قلعه سنندج هسته مرکزی یا ارگ حکومتی (کهندژ) بود. این قلعه تا سال ۱۸۵۱ میلادی که روس‌ها برای اولین بار از شهر سنندج نقشه‌برداری کردند، به حیات خود ادامه می‌داد؛ اما امروزه جز نام قلعه، اثری از آن باقی نمانده است.
 
قلعه قم چقای
این قلعه در ۴۵ کیلومتری بیجار و روی یکی از کوه‌های بلند منطقه قرار دارد. موقعیت جغرافیایی این قلعه به دو دلیل از هیبت و عظمت خاص برخوردار است؛ نخست آن که از یک سو به دره‌ای مشرف است که در قدیم به «دره شاهان» شهرت داشت و تیغه‌های بلند و هولناک این کوه با پرتگاه‌های مخوف و بلند، بالا رفتن از آن و رسیدن به دژ را بسیار دشوار می‌کرد. از سوی دیگر، از جنوب غربی، جنوب شرقی و شرق نیز به پرتگاهی دیگر مشرف است. از این رو، ایجاد استحکامات برای این قلعه لازم نبود. اما در سمت شمال که کوه از ارتفاع کمتری برخوردار است، بقایای دیواری عریض و محکم از سنگ لاشه با ملات و برج های نیم استوانه موجود است. دروازه قلعه در این سمت قرار دارد. بقایای این حصار یادآور دیوارهای تخت سلیمان است و احتمالاً به دوره ساسانی تعلق دارد.
در پای پشته سنگی، حصارهای دیگری از قرون وسطی، عمود بر بستر رودخانه کشیده شده است. استحکام قلعه و نشانه های ساختاری بنا از جمله پی های خانه هایی که مشهود است نیز این گمان را تقویت می کند که این قلعه ساسانی باشد. در سطح نیز سفال های دوره اسلامی (قرن ۶ و۷ ه . ق) به چشم می‌خورد.
خارج قلعه در سمت شمال غربی، روی پشته‌ی پست‌تر، بقایایی از دیواره ها و تراس‌بندی‌ها دیده می‌شود. این پشته از طریق پلکانی که از سنگ کوه تراشیده شده با اراضی مرتفع شمالی مرتبط بود.
آب انباری که به ارتفاع ۴۰/۱ متر در کوه ساخته شده، تونل با ۴۲پله و راهرویی که آن را هم در دل کوه حفر کرده‌اند، نشانه‌های دیگری از اهمیت ویژه این قلعه و آب انبار آن است.
سنگ‌های تراش خورده «قم چقای» دارای مشخصاتی نیست که بر مبنای آن بتوان زمان ساخت بنای قلعه را به دقت تعیین کرد. با این حال به احتمال قوی می توان آن را متعلق به دوره های پیش از میلاد مسیح، مثلاً دوره مانایی و ماد دانست که تا دوره های ساسانی و اسلامی نیز مورد استفاده بود.
منبع‌های ذخیره آب که توسط تونل پله دار به پایین راه می‌یابد، تا حدودی به آب انباری که در زندان سلیمان وجود دارد شبیه است و نشانه دیگری از قدمت قلعه تا دوره مانایی است.
 
قلعه مریوان (قلعه هلوخان)
در روزگار حکمرانی «سرخاب بیگ اردلان»، حدود سال ۹۴۵ه.ق، در سه کیلومتری جنوب شرقی شهر فعلی مریوان، قلعه‌ای روی کوه ساخته شد که به قلعه «هلوخان» یا قلعه «ایمام» شهرت یافت.
این قلعه از آجر بود و آثار پله و آب انبار آن که از سنگ تراشیده شده، به عنوان شالوده آخرین بنای قلعه، هنوز بر جا مانده است.
قلعه مریوان تا روزگار «سلیمان خان اردلان»، یکی از چهار مرکز حکمرانی خاندان اردلان در کردستان و در روزگار «سرخاب بیگ» مرکز و مقر حکومت کردستان بود. سرخاب بیگ، این قلعه رفیع را دارالمُلک خود ساخت. این قلعه هم‌چنان مرکز حکمرانی کُردستان به شمار می‌رفت، تا این که هلو خان به رغم تعمیر و پدید آوردن ابنیه‌ای تازه مثل مسجد و افزودن استحکامات جدید بر قلعه، مرکز حکمرانی خود را به قلعه پالنگان منتقل کرد.
 
سایر قلاع استان کُردستان
که بقایای اندکی از آن‌ها بر جای مانده و نیاز به بررسی بیشتر دارد عبارت اند از قلعه کهنه و قزقلعه در شهرستان بیجار، قلعه‌های سیاومه، نمشیربروژه، کیوه رو، شوی، آرمردهدر شهرستان بانه وقلعه قپلانتو در شهرستان سقز.