تقویم جلالی و همزمان بودن آن با نوروز باستانی

ایرانیان : در طی سده ها وهزاره ها باتمدن کهن و بزرگ خود همواره به دانش گاهشماری به عنوان دانشی که بتواند تاریخ و فرهنگ آنها را از سایر ملل متمایز نماید توجه داشتند. در حقیقت خاک پهناور ایران و دامنه فرمانروایی ایرانیان و گسترش این تمدن و برخورد با تمدن های دیگر چون اهالی میان رودان ( بین النهرین ) که شامل مردم کلده و آشور و بابل و سومر و عیلام و ملل دیگر چون هندیان و چینیان و مصریان و یونانیان بودند سبب تبادل فرهنگ ها بوده است.
گاهشماری در ایران و سابقه ی آن شاید به حدود چهارهزار سال پیش از دوره هخامنشی برسد. با اینکه این دانش سابقه ای ممتد و دیرینه  در ایران داشته ولی این دانش در زمان ما کم اهمیت تلقی شده و فقط تنی چند از اندیشمندان و پژوهشگران در این مورد پژوهش نموده و نوشته هایی از خود به جا گذارده اند.
درست آن است که اگر امروز کسی بخواهد در این باره پژوهش و تحقیقی دقیق نماید باید کسانی که اهل این کار هستند گرد هم آیند و کتاب های تاریخ، گاهشماری و رساله های علوم ریاضی ( تا آنجا که مربوط گاهشماری و اختر شناسی می شود ) دانش اختر شناسی ( هیات و نجوم )، تاریخ زیگ ( زیج ) و زیگ شناسی و رساله های مربوط به این رشته، رساله های مربوط به اسطر لاب و تاریخ خای رصد نوشته شده را به طور دقیق از نظر بگذرانند و آنها را با مبانی جدید دانش اختر شناسی واختر فیزیک و کامپیوتر ( رایانه ) مورد بررسی و پژوهش قرار دهند، و گرنه کارهای تکراری و شاید بی فایده صورت خواهد گرفت.

( روز نخست فروردین ماه سال ۴۵۸ هجری خورشیدی )

ایرانیان : در طی سده ها وهزاره ها باتمدن کهن و بزرگ خود همواره به دانش گاهشماری به عنوان دانشی که بتواند تاریخ و فرهنگ آنها را از سایر ملل متمایز نماید توجه داشتند. در حقیقت خاک پهناور ایران و دامنه فرمانروایی ایرانیان و گسترش این تمدن و برخورد با تمدن های دیگر چون اهالی میان رودان ( بین النهرین ) که شامل مردم کلده و آشور و بابل و سومر و عیلام و ملل دیگر چون هندیان و چینیان و مصریان و یونانیان بودند سبب تبادل فرهنگ ها بوده است.
گاهشماری در ایران و سابقه ی آن شاید به حدود چهارهزار سال پیش از دوره هخامنشی برسد. با اینکه این دانش سابقه ای ممتد و دیرینه  در ایران داشته ولی این دانش در زمان ما کم اهمیت تلقی شده و فقط تنی چند از اندیشمندان و پژوهشگران در این مورد پژوهش نموده و نوشته هایی از خود به جا گذارده اند.

درست آن است که اگر امروز کسی بخواهد در این باره پژوهش و تحقیقی دقیق نماید باید کسانی که اهل این کار هستند گرد هم آیند و کتاب های تاریخ، گاهشماری و رساله های علوم ریاضی ( تا آنجا که مربوط گاهشماری و اختر شناسی می شود ) دانش اختر شناسی ( هیات و نجوم )، تاریخ زیگ ( زیج ) و زیگ شناسی و رساله های مربوط به این رشته، رساله های مربوط به اسطر لاب و تاریخ خای رصد نوشته شده را به طور دقیق از نظر بگذرانند و آنها را با مبانی جدید دانش اختر شناسی واختر فیزیک و کامپیوتر ( رایانه ) مورد بررسی و پژوهش قرار دهند، و گرنه کارهای تکراری و شاید بی فایده صورت خواهد گرفت.

نام های گوناگون برای گاهشماری در ایران باستان وضع گردیده که مشتمل است بر گاشماری هخامنشی – گاهشماری کهن اوستایی – گاهشماری جدید اوستایی – گاهشماری یزدگردی کهن – گاهشماری سلوکی ها – گاهشماری اشکانیان و گاهشماری دوره ساسانیان تا آغاز اسلام پس از اسلام هم این دانش مورد توجه و دقت دانشمندان ایرانی و برخی از غیرایرانیان بوده است که زیگ های بسیار و تقویم نویسی نتیجه این دگرگونی ها و تحولات بوده است.
در این نامه کوتاه جای آن نیست که درباره تاریخچه گاهشماری و تاریخ زیگ ( زیج ) و مباحث مربوط به دانش اخترشناسی و گاهشماری مطالب گوناگون و زیادی بیاید ولی هر چند بسیار کوتاه اشاره هایی می نمایم .
زیگ یا زیج مجموعه ای از محاسبات جداول نجومی و اخترشناسی است. این جداول بر اثر مطالعات و محاسبات و مشاهدات و رصد به دست می آید. از این جدول ها، ستاره شناسان در تعیین احکام نجومی و مختصات و ویژگی مکان ها و در تعین موقعیت ستارگان و دانش گاهشماری استفاده می کردند. دانشمند بزرگ ایرانی، ابوریحان بیرونی خوارزمی در دانشنامه بزرگ خود قانون مسعودی درباره ریشه واژه و تاریخ آن مطالبی فرموده است.
پس از اسلام، دانشمندان اختر شناس ایران، زگ های مشهور و بااعتباری نوشتند که نام برخی از این زیگ ها چنین است زیج فراری، زیج دینوری، دمشقی از مروزی، زیج خوارزمی، زیج ماهانی ، زیج بوزجانی، زیج الصفایح از ابوجعفر خازین، زیج جامع و زیج بالغ از گوشیار گیلانی تبرستانی ، زیج خازنی  و تریج سنجری از عبدالرحمن خازنی ، زیج ایلخانی به سرپرستی خواجه نصیرالدین توسی، زیج الغبیگ، زیج کاشانی ، زیج خاقانی از جمشید کاشانی زیگ های دیگر که تعداد آنها زیاد است و بهتر است به کتاب Astronomical Tablesنوشته E.S. kennedyمراجعه شود.

درباره زیگ ( زیج ) ملکشاهی که رساله مورد بحث است مطالبی چند هر چند کوتاه را یادآوری می نمایم. در زمان سلطان ملکشاه سلجوقی برخی از دانشمندان به این اندیشه افتادند که اصلاحی در تقویم صورت گیرد، لذا سلطان ملکشاه امر به این کار کرد، و برخی از نویسندگان نوشته اند که خواجه نظام الملک توسی و زیر کاردان اوگروهی از دانشمندان ریاضیدان و اختر شناس را برای این کار مامور نمود.
درباره این رویداد فریدالدین ابوالحسن علی بن ابی الکرم محمد مشهور به ابن اثیر در کتاب معروف خود موسوم به کامل التواریخ که با وقایع سال ۶۲۸ هجری مهمی ( = قمری ) که به طور تقریب مساوی با سال ۱۲۳۱ میلادی پایان می یابد، درباره آن ضمن وقایع سال ۴۶۷ هجری چنین نوشته است:
( و فیها جمع نظام الملک والسلطان ملکشاه جماعه من اعیان المنجمین و جعلواالنیروز اول نقطه من الحمل و کان النیروز قبل ذلک عند حلول الشمس نصف الحوت و صار ما فعله السطان مبداالتتقاویم و فیها ایضا” عمل الرصد للسلطان ملکشاه واجتمع جماعه من اعیان المنجمین فی عمله منهم عمرابن ابراهیم الخیای و ابوالمظفراسفرازی و میمون ابن النجیب الواسطی و غیر هم و خرج علیه من الاموال شیء عظیم و بقی الرصد دائرا” الی ان مات السلطان سنه خمس و ثمانین و اربعماه فبطل بعد موته .
برگردان متن تاریخ کامل ابن اثیر چنین است:
در آن سال ( ۴۶۷ هجری مهمی ) نظام الملک و سلطان ملکشاه جمعی از سرآمدان منجمین و اختر شناسان را دور هم گرد آورده عید ( جشن نوروز ) را نخستین نقطه برج حمل قرار دادند، در صورتی که پیش از آن نوروز موقع تحویل آفتاب به نیمه برج حوت واقع می شد. بعدا” عمل سلطان آغاز تقویم ها گردید و نیز در آن سال جهت سلطان رصد ساخته شد و برای ساختن آن جمعی از اعیان اختر شناسان ( منجمین ) اجتماع کردند، که عمر بن ابراهیم خیامی و ابو المظفر اسفرازی و میمون بن نجیب واسطی و غیر از آن جمع بودند و در این کار مبالغ هنگفتی خرج شد و این رصد تا وفات سلطان در سال چهار صدو هشتاد و پنج ( ۴۸۵ ) دایر بود و پس از فوت او از کار افتاد
در این مورد زکریا فرزند محمد قزوینی در کتاب مشهور خود اثار البلاد و اخبار العباد که نوشتن آن را در سال ۶۷۴ هجری به پایان رسانیده در جایی که درباره نیشابور نوشته به حکیم عمر خیام و این رویداد اشاره ای می نماید و در این بخش فقط مطلبی در این باره یادداشت می گردد و مطالب دیگر این کتاب که درباره خیام است در جای دیگر آمده است.
نیشابور – ینسب الیها من الحکماء عمر الخیام کان حکیما” عارفا” بجمیع انواع الحکمه سیما نوع الریاضی و کان فی عهد السلطان ملکشاه السلجوقی. سلم الیه مالا” کثیر الیشتری به الات الرصد و یتخذر صدالکواکب فمات السلطان و ماتم ذلک.
برگردان این متن به پارسی چنین است:
نیشابور منسوب است بدان شهر، از حکما، عمر خیام که حکیمی بوده واقف به همه انواع حکمت به ویژه ریاضیات در عهد ملکشاه سلجوقی ظهور نموده سلطان منال هنگفتی بدو داد، که آلات و ادوات رصد بخرد و با آنها رصد ستارگان را بگیرد، ولیکن سلطان بمرد و خیام آن کار را به سامان نبرد.
در این متن اشاره ای به پرداختن و اصلاح تقویم نشده است.

دانشمند و حکم بزرگ علامه ابواثناقطب الدین محمود فرزند مولاناضیاء الدین مسعود  فرزند مولانا مصلح الدین کازرونی مشهور به علامه قطب الدین کازرونی شیرازی از دانشمندان و فرهیختگان سده هفتک هجری است که دارای نوشته هایی بس ژرف بوده و نگارش هایی چند از او به جا مانده است. یکی از این نگارش ها رساله ای است به زبان تازی در دانش اختر شناسی به نام ( التحفه الشاهیه ) که نسخه هایی چند از این رساله در کتابخانه های جهان یافت می شود. در همین رساله اشاره ای کوتاه به تاریخ ملکی شده است.
( التاریخ الملکی منسوب الی السلطان جلال الدوله ملکشاه ابن آلب ارسلان السلجوقی و السبب فیرانه اجتمع فی حضرته جماعه من الحکماء و منهم عمر الخیام و الحکیم الوکری و غیر هما .. . الخ
برگردان متن تحفه شاهیه چنین است:
( تاریخ ملکی منسوب است به سلطان جلال الدوله ملکشاه فرزند آلب ارسلان سلجوقی و سبب در آن این است که اجتماع کرد در دربار اوگروهی از حکما که از آن جمله بود عمر خیام و حکیم لوکری و غیر هما … تا آخر .
در متن تحفه شاهیه نام دو نفر از دانشمندانی که برای اصلاح تقویم گرد آمده بودند نوشته شده است که یکی حکیم عمر خیام است و دیگری حکیم ابوالعباس لوکری که از دانشمندان اهل مرو بوده و شاگرد بهمینارپور مرزبان آذربایجانی.

نکته مهم دیگری که باید نوشت این است که علامه قطب الدین شیرازی تالیف کتاب زیگ مستقلی را به حکیم عمر خیام نسبت می دهد که در جای دیگری تا به حال نخوانده ام .
در کتاب تاریخ کبیر جعفری نگارش جعفر فرزند محمد فرزند حسن که وقایع و اتفاقات تاریخی ایران را تا نیمه سده نهم هجری مهمی در ان نوشته است درباره حکیم خیام و زیج او که به دستور ملکشاهساخته شده اشاره ای بس کوتاه نموده است. او در این باره چنین نوشته است:
( عمر خیام از بزرگان حکمای اسلام بوده و تمام حکمای اسلام به بزرگی او قایل اند و از جهت ملکشاه زیج ساخته و خمسه مسترقه تعیین کرده و اشعار نیکو دارد. وفات او سال پانصد و بیست و شش هجری بوده.
در کتاب کشف الظنون نوشته مصطفی فرزند عبدالله مشهور به حاجی خلیفه که در حدود سال هزارم هجری مهی پا به جهان گذاشته و به سال ۱۰۶۷ بدورد زندگی گفته در سه جا نام خیام در کتاب آمده است که تنها بخشی را که مربوط به زیج ملکشاهی است در اینجا یادآور می شوم.
( زیج ملکشاهی لعمرالخیام ذکره عبدالواحد فی شرح سی فصل )
و برگردان این عبارت به پارسی یادداشت می شود :
( زیج ملکشاهی اثر عمر خیام است. این را عبد الواحد در شرح سی فصل ذکر کرده است.
ترتیبی که در دوره های پایانی ساسانیان کم و بیش به صورت منظم برای اجرای کبیسه معمول بود در دوره اسلامی نسخ گردید و اجرا نشد و تقویمی به نام هجری قمری ( مهمی ) در این دوران گسترش یافته و رایج گردید که این تقویم هنوز یکی از تقویم های رایج است. ولی تقویم هجری مهمی به مناسبتی با فصول سال تطبیق نداشته و همواره با دشواری ها همراه بوده است از جمله جشن های رایج ملی و اعیاد گوناگون مذهبی و غیره و امور کشت و کشاورزی و وصول مالیات و باز شدن و بسته شدن مراکز دانش و پژوهش و آموزش و اداره ها.

از طرفی آنچه مسلم است و از دیدگاه اندیشمندان اختر شناس و گاهشمار گذشته است این است که در ایران باستان روش گاهشماری خورشیدی متداول بوده است. گاهشماری مهی یا قمری به تدریج جای خود را به خورشیدی مهی و سپس خورشیدی ۳۶۰ روزی ، ۳۶۵ روزی و ۳۶۵ روز و کسری داد. زمانی که دانسته شد یک سال در حدود ۲۵/۳۶۵ روز است و نگاهداری حساب ۲۵/۰ روز در یک سال میسر نبود نوعی کبیسه ۱۲۰ ساله مرسوم گردید یعنی پس از گذشت ۱۱۹ سال، سال صد و بیستم را سیزده ماهه می گرفتند. در ایران باستان نوعی کبیسه ۱۱۶ سالی مرسوم بوده است. به تصریح برخی از دانشمندان و اختر شناسان دوره اسلامی یعنی پس از ۱۱۵ سال ۱۲ ماهی، سال شانزدهم را ۱۳ ماهی می گرفته اند. با این حساب و روش یکسال رامساوی با ۲۵۸۶/۳۶۵ دانسته اند، زیرا که با اختلاف ۲۵/۰ روز در سال : ۳۰ روز =۲۵/۰ * ۱۲۰ و با اختلاف ۲۵۸۶/۰ روز در سال:
۳۰ روز ۹۹/۲۹ روز = ۲۵۸۶/۰*۱۱۶ و سال ۱۳ ماهی کبیسه را بهیزک و هیزک و یا وهیجک می گفتند در بسیاری از کتابهای اصلاح جدید حساب سال و ماه ایرانی را که بنا به دستور ملکشاه سلجوقی به عمل آمده به خیام نسبت داده اند و این شاید ناشی از تاریخ کامل ابن اثیر و قول قطب الدین کازرونی شیرازی در کتاب تحفه شاهیه و مطلبی که در تاریخ کبیر جعفری نوشته جعفر فرزند محمد فرزند حسن و مطلبی باشد که حاجی خلیفه در کشف الظنون نقل نموده اند، باشد. گر چه در نوشته قزوینی در کتاب اثار البلاد و اخبار العباد درباره این زیج و گردهمایی چیزی نیامده است . در شرح بیست باب در معرفت تقویم از فاضل بیرجندی و شرح آن کتاب بنام شرح بیست باب از ملامظفر گنابادی درباره تقویم جلالی و اصلاح تقویم شرحی آمده است.

سال ۴۶۷ هجری مهی که سال گردهمایی این دانشمندان به دستور ملکشاه بوده ، سه سال پیش از نگارش رساله شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس بوده  است و از آنجا که بیشتر تاریخ نگاران و دانشمندان نام حکیم خیام را ذکر کرده اند. می بایستی سرپرستی گروه را به این دانشمند سپرده باشند. پس به این خاطر باید از سن ۳۰ تا ۳۵ سالگی گذشته باشد. ما تاریخ ولادت خیام را نداریم و این مطالبی که درباره سن او در اینجا ذکر کردیم روی حدسیات است. ولی بنا به قول تاریخ نگاران و چهره های یاد شده اودر اصلاح تقویم دست داشته است و در آن تردیدی نیست ، مگر اینکه قول های چهره های یاد شده همگی جعلی باشند که اگر چنین باشد، پس باید با دیده تردید به کتابها و متون تاریخی نگریست.

مطلب دیگر آن است که پس از اینکه در سال ۴۶۷ هجری مهی دانشمندان گردهمایی نمودند تا به رصد و اصلاح تقویم بپردازند، برخی از تاریخ نگاران محل رصد را ری و برخی نیشابور و بسیاری اصفهان دانسته اند که گفته آخر درست تر به نظر می آید.
باز تنی چند از نام آوران، تعداد این دانشمندان را هفت و برخی هشت نفر دانسته اند:
۱-   حکیم عمر خیام نیشابوری
۲-   خواجه عبدالرحمن خازنی مروزی
۳-   خواجه ابوحاتم ابوالمظفراسفرازی
۴-   حکیم ابوالعباس لوکری
۵-   حکیم میمون نجیب واسطی
۶-   محمد فرزند احمد معموری بیهقی
۷-   ابوالفتح ابن کوشک بیهقی
حکیم عمر خیام نیشابوری که نگارش های بزرگ او چون رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس و رساله جبر و مقابله و رساله حل یک مسئله از معادلات درجه سوم از راه مقاطع مخروطی و رساله فی الحتیاج لمعرفه مقداری الذهب و الغضه فی جسم مرکب منهما و رساله موسیقی و رساله در کون و تکلیف و رساله در وجود و برخی نوشته های دیگر از کارهای بجا مانده از اوست.
خواجه عبدالرحمن خازنی مروزی ریاضیدان و فیزیکدان و اختر شناس و دانشمند علم مکانیک صاحب زیج معتبر سنجری و زیج خازنی و کتاب میزان الحکمه و نوشته های دیگر خواجه ابوحاتم ابوالمظفر اسفرازی نگارنده کتاب آثار علوی یا کاینات جو ومیزان ارشمیدس و اختصار اقلیدس و منتخب کتاب الحیل و میزان الحکمه
حکیم ابوالعباس لوکوی شاگرد و به مینار مرزبان آذربایجانی لوکری نگارنده کتاب نفیس بیان الحق بضمان الصدق و رساله های دیگر است.
حکیم میمون نجیب واسطی که در دانش پزشکی و حکمت و ریاضیات واختر شناسی دست داشته است.
محمد فرزند احمد معموری بیهی که شهر زوری در نزهه الارواح و روضه الافراح فی تواریخ الحکماء او را تالی فرزندان موسی پسر شاگرد خراسانی در ریاضیات قلمداد کرده و از پژوهش های او رساله ای در مخروطات بوده است و حتی به گفته شهر زوری حکیم خیام هم به دانش او اعتراف نموده است.
ابوالفتح ابن کوشک بیهقی اختر شناس که در اصلاح تقویم جلالی دست داشته است.

در کتاب بنام شرح بیست باب ملامظفر که شرحی بر کتاب فاضل بیرجندی است درباره تقویم جلالی چنین آمده است ( چهارم از تواریخ مشهوره تاریخ جلالی است و آن را تاریخ ملکی وملکشاهی و تاریخ محدث نیز گویند. به سبب آنکه سلطان جلال الدین ملکشاه بن الب ارسلان سلجوقی آن را احداث کرده است و اسامی مشهور این تاریخ همان اسامی مشهور یزدجردی است و از جهه تمیز اسامی مشهور  یزدجردی را تقدیم مقید سازند و شهور این تاریخ را به جلالی یا ملکی و سبب اتحاد اسامی آن است که در وقت وضع این تاریخ نزول آفتاب به اول حمل در هژدهم فروردین ماه واقع شده بود پس آن هژده روز را که از سال مقدم بود به طریق کبیسه فرس از این سال اعتبارکرده اند و اسم فروردین ماه را تغییر نداده اند و باقی شهور را استطراءالجال خود گذشتند و سال این تاریخ شمسی حقیقی باشد و آن به حسب زیج جدید سیصد و شصت و پنج روز و پنج ساعت و چهل و نه دقیقه و پانزده ثانیه و چهل و هشت ثالثه است و وضع تقاویم از زمان سلطان ملکشاه تا حال بر این تاریخ است و مناسب آن است که ماه های این سال نیز شمسی حقیقی باشد چنانکه بعضی اعتبار نموده اند یعنی مبدای هر ماه روزی باشد که آفتاب در نصف النهار آن روز در درجه اول برجی باشد، از بروج اثناعشر به شرطی که در نضف النهار بیشتر در آخر برج مقدم بود اما چون ایام مکث آفتاب در هر برج مختلف است و جمهور خواسته که اول هر ورق از اوراق تقویم اول ماهی باشد و ایضا” نخواسته اند که ایام اوراق در تقویم مختلف شود، بنابر این گفت که هر ماهی در تاریخ سی روز باشد بی تفاوت پس بر این تقدیر ماه های شمسی اصطلاحیࠠباشد و خمسه مسترقه در این تاریخ به اتفاق در آخر اسفندارمذ ماه افزایند به خلاف تاریخ فرس که بعضی در آخر آبان ماه افزایند و بعضی در آخر اسفندرمذ ماه و در هر چهار سال یا پنج سال یک روز که کسر زاید جمع شود در آخر خمسه افزایند و آن را کبیسه خوانند و سبب تردید کمی کسر سال است از ربع و به استقراری معلوم شده است که چون هفت بار یا شش بار کبیسه به چهار سال افتد یکبار به پنج سال افتد و اول فروردین ماه که اول سال است و آن را نوروز سلطانی گویند، روزی باشد که آفتاب در نصف النهار آن روز در درجه اول حمل باشد به شرط آنکه در نصف النهار مقدم در حوت بود و مبدای این تاریخ کبیسه ملکشاهی است. حکایتی کنند که رد وقت سلطان ملکشاه جماعتی از حکما مثل حکیم عمر خیام و خواجه عبدالرحمن خازنی و غیر هما بوده اند و سلطان به ایشان فرمود که رصدی به نام اوبنا کنند حکما یا یکدیگر مشوره این امر عظیم نموده اند و بعد از قیل و قال اسانی بر دشواری ترجیح داده سلطان عرض نمودند که کمتر زمانی که رصد تمام شود سی سال است و ما را معلوم نیست که عمر ما وفا کند و بر آن تقدیر که رصد تمام شود چون در حرکات کواکب به مروز ایام تفاوت های فاحش پیدا شود، لاجرم احتیاج می شود به رصد دیگر، به این سبب این تاریخ که مادران زیج بریم منسوخ کرد و زحمت ها عبث شود پس صواب آن است که چون به سبب سلطان کبس تاریخ فرس که مستعمل این زمان است اوایل مختلف می شود ما به جهت سلطان تاریخی وضع کنیم که اول سال آن همیشه در یک موسم باشد و به مروز زمان متغیر نشود. به این سبب اسم پادشاه ابدالدهر باقی ماند پس چون سلطان را بر این امر راضی کردند، تاریخ مذکور را مطابق  شمسی حقیقی ساخته به نام سلطان کردند و احکام بر اطراف و جوانب نوشتند که منجمان بعد از این تقاویم را بر این تاریخ وضع کنند و روز اول فروردین ماه این تاریخ را نوروز دانند چه در آن وقت احوال نباتات از سر گرفته می شود و به نمو در آید که شبیه به حیات بعد از ممات است و چون هژده روز از فروردین ماه قدیم به طریقی که مذکور شد در حین وضع تاریخ کبس کرده بودند مبدای این تاریخ به کبیسه ملکشاهی اشتهار یافت و در تقویم علامه ایام مشهور این تاریخ یعنی تواریخ اربع مذکوره چون از جمله اشیای متعدده اند ارقام اعداد ایشان است، پس علامت یکم باشد و علامت دو سیم وعلی هذاالقیاس تا آخر ماه و آنکه علامت ایام فرس به اسامی بوده است رسم قدیم است و در این زمان در جدول ننویسند مگر که در میان مجوس مستعمل باشد بعدها هذا بباید دانست که از جمله اوراق تقویم تام و شمسی دوازده ورق متشابه به نوعی که معرفت یکی از آن در معرفت باقی کافی باشد به جهت دوازده ماه ملکشاهی ترتیب دهند و یک ورق دیگر به جهت خمسه مسترقه و هر ورقی مشتمل بر دو صفحه بود یکی که بر همین ناظر باشد، صفحه شمسی یمینی گویند و دیگری را صفحه یسری و هر یک از متعلقان این هر دو صفحه را به ترتیبی خاص در جدوال بیاورند اما در تقویم قمری منتخب هر دو صفحه را به یک صفحه نقل نمایند چنانچه شش ورق به جهت شهور اثناعشره مرتب سازندپس مصنف رحمه الله علیه از جمله جدوال صفحه یمنی ابتدا به معرفت جداول ایام اسابیع و تواریخ رسد که مقدم بر معرفت سایر جداول است، نموده می فرمایند که در تقویم شش جداول باریک در صفحه یمنی بیاورند و در جدوال اول یعنی ایمن این جداول ایام اسابیع وضع کنند چه ایام شهور به قوت او معلوم می شود و دردویم ایام عربی هلالی به سبب آنکه اشرف است چه مستعمل اهل شرع  عباد مسلمین وسایر ایام متبر که مبنی بر آن است و در سیوم ایام عربی حمالی چه هر دو یک مقوله اند و در چهارم ایام جلالی زیرا که بعد از تاریخ عربی این تاریخ اشرف است از چه وضع آن در زمان اسلام به امر پادشاه اسلام بوده و در پنجم ایام رومی که اشرف است از ایام فرس و وجه این ظاهر است و در ششم ایام فرس قدیم که اهون تاریخ است چه مستعمل مجوس است چون ماهی از این ماه ها تمام شود چنانکه در عربی به لـ یا به کط رسد به حسب  کمال نقصان شهر و در فرس جلالی به لـ و در رومی لا اگر درشهر سبعه که ایام او سی و یک است باشد یا به لـ اگر از شهور اربعه که ایام او سی است باشد یا به لح اگر از ایام شباط در غیر کبیسه باشد یا به کط در سال کبیسه در یمین صفحه یمنی یعنی در جدولی که بریمین جدول ایام اسابیع است و آن را جدول اتصالات کلی گویند.
در دائرالمعارف اسلامی راجع به تقویم جلالی و خواجه حکیم امام عمر خیامی ( خیام ) چنین آمده است:
در تاریخی که در قدیم الایام در ایران رایج بوده سال مرکب می شده از دوازده ماه سی روزه و پنج روز موسوم به خمسه مسترقه یا اندرگاه که آن را به آخر ماه هشتم یعنی ابان ماه می افزودند از اینجا در هر ۴ سال تقریبا” یک روز می ماند و لهذا هر صدوبیست سال یک ماه اضافه کرده سال را ۱۳ ماهه می گرفتندو تاریخ قیصری از این تاریخ دقیق تر است زیرا در آن هر چهار سال یک دفعه اصلاح به عمل می آمد.
خلاصه مطابق تقویم فوق در سال ۴۶۷ هجری ( ۱۰۷۴ – ۱۰۷۵ ) میلادی در زمان سلطنت جلال الدین ملکشاه سلجوقی نوروز مصادف ۱۳ حوت شده بود، لهذا مشارالیه جمعی از منجمین و ریاضیون بزرگ  آن عصر را منجمله عمر خیامی و ابوالمظفر یا امام مظفر اسفرازی و میمون بن نجیب واسطی و عبدالرحمن خازنی و ابواالعباس لوکری در رصد خانه ای که محل آن معلوم نیست و احتمالا” در اصفهان یا ری یا نیشابور بوده جمع کرد و به اصلاح تقویم و تطبیق آن با نتایج ارصاد واداشت و آنان تاریخی موسم به تاریخ جلالی یا ملکی ترتیب دادند اصلاحات منجمین جلال الدین کاملا” معلوم نیست و در قدر متیقن این است که سال را مرکب از دوازده ماه سی روزه و پنج روزه که به آخر ماه دوازدهم اضافه می شد می گرفتند و بعد از چهار سال یک روز به سال اضافه می نمودند ( معلوم نیست در چه موقع سال این روز در دنبال پنج روز مذکور اضافه می شد) و مبدا تاریخ جدید روز دهم رمضان ۴۷۱ هجری مطابق ۱۵ مارس ۱۰۷۹ میلادی بوده و در آن روز آفتاب در صورت حمل وارد می شد.
راجع به تعیین دوره ای که در پایان آن این تقویم با حقیقت امر مطابق می شود دو قول است که هیچ یک خالی از اشکال نیستند الغ بیک در مقدمه زیج می نویسد. و به هر چهار سال یک روز کبیسه باشد و چون شش بار یا هفت بار به چهار کبیسه افتد یکبار کبیسه به پنج سال افتد ولی به قول قطب الدین شیرازی این اضافه به پنج سال بعد از هفت یا هشت اضافه به چهار سال اجراء می شده .
مطابق قول الغ بیک طول سال به طور متوسط ۲۴۱۹۳۵/۳۶۵ روز می شود و حال اینکه مقدار حقیقی آن ۲۴۲۲/۳۶۵ است. پس هر ۳۷۷۰ سال یک روز خطا حاصل می شود و حال آنکه در تقویم گرگواری ۳۳۳۰ سال یک روز خطا می شود و لهذا تقویم جلالی از تقویم گرگواری دقیق تر است.
تقویم و تاریخ جلالی از تقویم ها و تواریخ بسیار مشهور است که به نام های ملکی یا ملکشاهی یا فارسی محدث یا تاریخ محدث معروفیت دارد. اساس این تقویم که تقویم خورشیدی امروز و تقویم ملی ایرانیان است، گذشته ای کهن دارد.
آغاز تقویم جلالی روز آدینه ( جمعه ) دهم ماه رمضان سال ۴۷۱ هجری مهی ( قمری ) برابر با ۱۵ ماه مارس سال ۱۰۷۹ میلادی و برابر با ۱۵ از سال ۱۳۹۰ رومی و برابر با روز نخست فروردین ماه از سال ۴۵۸ هجری خورشیدی است.
آغاز سال جلالی روز نخست بهار است که آن را نوروز سلطانی می نامیدند و مرکب از ۱۲ ماه سی روزه و پنج روز اضافه به دنبال ماه دوازدهم دارد که در سال های کبیسه شش روز است. اجرای کبیسه هر چهار سال یکبار است که به نام کبیسه رباعی معروف است و کبیسه خماسی آن طور که آمده است در هر سی و سه و یا بیست و نه سال یکبار پس از پنج سال اجرا می گردد. طول سال خورشیدی به حساب دقیق رصد خانه ها ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۶ ثانیه است که این رقم به طور متوسط معادل با ۲۴۲۲/۳۶۵ است.
چون روش در کار تقویم ثبت شبانه روز کامل است وقتی که جمع کسر شبانه روز طول سال به یک شبانه روز رسد یک روز باید بر تقویم افزود و آن سال را ۳۶۶ روز به حساب آورد که آن را به تعبیری سال مکبوس یا سال کبیسه می نامیم.
برای استخراج تقویم هر سال اعتدالی و پیدا کردن سال کبیسه در سال های گذشته و یا سالی که در آن به سر می بریم و یا در مورد سال های آینده از دو راه امکان پذیر است یکی رصد کردن و داشتن رصد خانه و دیگر تعیین سال کبیسه از راه محاسبه و دقت نظر در آن . درست آن است که در مسایل و مباحث دانش اختر شناسی ( هیئت و نجوم ) و استخراج تقویم و به طور کلی در Astronomiaاگر هزاران کتاب و رساله نوشته شود ولی با محاسبه و رصد تطبیق نکند برای آن قدری نمی شود قایل شد، حتی اگر از طرف ریاضیدانان نامی و دانشمندان مشهور اختر شناسی باشد. چون اصل بر محاسبه و رصد است و بس.
در سده شانزدهم میلادی اختر شناسان اروپا طول سال را ۲۴۲۵/۳۶۵ روز معین کرده بودند و تقویم گریگوری روی همین میزان نادرست پایه گذاری شده بود که چند سده همین تقویم در بین کشورهای گوناگون رایج بود.
در پایان سده نوزدهم میلادی دانشمندان اخترشناس اروپا با محاسبه و رصد طول سال اعتدالی را با مختصری اختلاف ۲۴۲۲۴۱/ ۳۶۵ روز را بدست آوردند که باز با مقدار واقعی اختلاف ناچیزی دارد. امروز رقمی را که برای طول سال اعتدالی با محاسبات دقیق به دست آورده اند.
رقم ۱۰/۶۱۴ از نظر مقدار بسیار کم و ناچیز است که در عمل می توان از آن صرف نظر کرد  همین رقم که در بالا نوشته شده یعنی : ۲۴۲۱۹۸۷۹/۳۶۵ روز را به حساب آورد. طبق محاسباتی که مبتنی بر رصد های پی در پی و طولانی نجومی دقیق بوده، دانشمندان اختر شناس و ریاضیدان زمان سلطان ملکشاه سلجوقی مدت زمان یکسال اعتدال را ۲۴۲۱۹۸۵۸ /۳۶۵ روز برآورد کرده اند.
اگر بدانیم که این محاسبه و رصد دقیق در سده ی پنجم هجری مهی صورت گرفته و این محاسبه تا ۶ رقم اعشار تطبیق با محاسباتی دارد که در زمان ما به آن رسیده اند حیرت و شگفتی انسان بیشتر می شود.
بدون تردید بنابر آنچه به صورتی خلاصه و کوتاه نگاشته شد تقویم جلالی یا ملکی و ملکشاهی و فارسی محدث و تاریخ محدث از جهت درستی و دقت نظر بر تقویم گریگوری که از چند سده پیش تا امروز در کشورهای مغرب زمین و بسیاری از کشورهای دیگر متداول و معمول است برتری دارد و این یکی از شاهکارهای بزرگ دانشمندان برجسته ریاضیات اخترشناسی ایران به شمار می آید .
تقویم جلالی بهترین وسیله تطبیق سال عرفی با سال اعتدالی است و اشتباه حاصل از آن چیزی نزدیک به یک روز در هر ۳۷۷۰ سال می باشد. از نظر درستی بر تمام تقویم ها برتری و مزیت دارد. برای آگاهی بیشتر، تقویم گریگوری در هر ۳۳۳۰ سال یک روز اشتباه دارد که برتری محاسباتی و نجومی تقویم جلالی را می رساند.
در زمان ما دقت در اندازه گیری زمان مرزهای شگفت آوری را پیموده است. هم تغییرات طول حرکت دورانی زمین در شبانه روز محاسبه شده است و هم تغییرات طول مدت حرکت انتقالی آن به دور خورشید به صورت دقیق ثابت گردیده است.
بر اساس محاسبه طول حقیقی سال خورشیدی از زمان یک عتدال بهاری تا اعتدال بهاری پس از آن است که مبنای تاریخ خورشیدی در ایران است که حساب کبیسه های این سال ها در مقایسه و محاسبه با ظهر حقیقی در نصف النهار ۵/۵۲ درجه ی شرقی مشخص می شود. در پهنای تاریخ و گذشت سده ها هنوز تغییرات زمانی لحظه ای ظهر حقیقی در دراز مدت روشن و مور مطالعه قرار نگرفته است.
از زمان تاریخ اختراع و ابداع ساعت های مکانیکی بیش از سیصد سال نمی گذرد و به وسیله ی همین ساعت های خورشیدی یا ساعت های مکانیکی است که وقت مورد استفاده در محاسبه واندازه گیری طول متوسط و یا طول حقیقی سال خورشیدی اندازه گیری شد است. این در حالی است که درمدت سال طول شبانه روز خورشیدی حقیقی اندک تغییری می یابد.
در زمان ما هم طول روز و هم طول سال خورشیدی به اثبات رسیده است که تغییر می نماید. از طرف دیگر لحظه ی تحویل و سپری شدن سال را نمی توان به طور کامل تثبیت شده فرض نمود و همین طور فاصله ای که میان هر دو لحظه ی تحویل سال است را یکسان و ثابت در نظر داشت. برخی از گاهشماران و تقویم نگاران را عقیده بر آن است که از دیدگاه تاریخی هنوز منشاء روشن و دقیقی بر دروه ی ۲۸۲۰ ساله نیست و افزون بر آن دوره ی تکرار درست تحویل سال نیز نمی باشد. زیرا از جهتی دوره ی ۲۸۲۰ ساله، تنها با در نظر گرفتن حدود یک دقیقه تقریب یک دوره ی قابل قبول و درست می تواند باشد و از جهت دیگر هم افزون بر این دوره دوره های دیگری را با تقریبهایی در همین حدود می توان پیدا کرد.
تردیدی نیست که دوره ی ۲۸۲۰ ساله از دیدگاه علمی و گاهشماری و تاریخی محتاج به بررسی های بسیار دقیق تر و ژرف اندیش تری است و نمی توان بدون استدالال درست علمی از آن به سادگی گذشت.
در کتابی به نام مجموعه رسایل عمر خیام TpakTATb( OMAP XANNAM) که به کوشش روز نفلد ( Rozenfeld) و یوشکویچ ( youshkevich) در مسکو به چاپ رسیده، سه صفحه از جداول نجومی به نام زیگ ملکشاهی به چاپ رسیده است. این سه صفحه دارای هیچ نشانی نیست که بتوان آن را شناسایی نمود.
همان طور که پیش از این گذشت حاج خلیفه در کشف الظنون نوشته است: زیج ملکشاهی اثر عمر خیام است این را عبدالواحد در شرح سی فصل ذکر کرده است. هنوز بنده و سایر کسانی را که می شناسم چنین کتابی را نیافته اند . گفته شده که در کتابخانه ملی پاریس Bibliotheque Nationale de Paris) زیجی مشاهده شده که نام دیگری دارد و آشکار نشده که این زیگ همان زیگ ملکشاهی است یا زیگ دیگری است.

رضاقلی سالورقاجار ( شهرام )